Nizami Bayramlı - Metafora bazarında ucuzluq

Əlibala Əhmədov

Baharın son ayında

Havada yay xatirəsi - qoxu.... 

Alnına hopan isti paxla buxarını

silib gülürdü

bir qadın, 

bir uşaq soğanın bəyazlığına

aldanıb ağlayırdı...

döşəməsi narıncı

köhnə koridorda

un çuvalları... 

Bir nazik nar yarpağı

Yatmış itin su qabında....

Əlibala "Baharın son ayı" deyə başlamağıyla şeirə romantiklik yükləmək istəyib, amma bu artıq cırlaşmış bir mövsümi girişdir.

“Havada yay xatirəsi” deyəndə konkret heç nə demir, sentimental ümumiləşdirmədir.

“Qoxu” sözünü ayrıca yazmağı zəif lirizmi süni şəkildə uzatmaqdır.

“İsti paxla buxarı” – şeiri kənd bazarına çevirən təsadüfi və estetikadan uzaq detal.

Qadının gülməsi isə nə ironiya, nə kədər, nə də obraz doğurur – sadəcə bir hərəkətdir, yersizdir.

Uşağın soğana aldanıb ağlaması vizual baxımdan mənasız və absurd metaforadır.

Soğanın “bəyazlığı”na aldanmaq nə deməkdir – şeirdə aldanmaqla gözyaşı arasında əlaqə qurulmayıb.

Təsvirlərin heç biri emosiya yaratmır, çünki duyğular deyil, səhnələr göstərilir.

“Döşəməsi narıncı” – bu misra özünü bəyənmişlikdən başqa bir şey deyil, poeziya ilə əlaqəsi yoxdur.

“Köhnə koridor” və “un çuvalları” – filmdən kopyalanmış kimi görünür, fərdi deyil.

Sənə aid heç nə yoxdur, şeirin içində öz izini buraxmamısan.

Metaforalar mexaniki düzülüb, sanki görüntü ilə şeir qurmaq eyni şeydir sanırsan.

Simvollar boşdur – su qabı, nar yarpağı, uşaq, soğan – hamısı bir-birinə toxunmadan sərbəst gəzirlər.

Yarpaq və su qabı arasında estetik münasibət yoxdur, sadəcə şairlik iddiasıdır.

“Yatmış itin su qabı” görüntü yaratmaq istəyir, amma nə anlam verir, nə də hiss.

Düşündürmür, duydurmur, sadəcə göstərir – bu, bədii mətnin böhranıdır.

Şeir deyilsə də, bu bir qaralama kimi də natamamdır – nə başlanğıc var, nə istiqamət.

Üslub baxımından qeyri-sabitdir – gah sentimental, gah realist, gah dadaist olmaq istəyir.

Ritm yoxdur, daxili musiqi yoxdur, ahəng kəsik-kəsikdir.

Bu mətni poetik hesab etmək istəyi – niyyətin özüdür problemli olan.

Ulucay Akif

Ömrün xırmanı

Şərtini şumda kəsmədiyimiz

            ömrün xırmanındayıq.

Bundan sonra günəş çıxmasa da olar,

yağış yağsa da...

İndi ömrümün iyirmi yeddi

            rəfində hamı yerbəyerdi

bundan sonra dost itirməsəm də olar,

düşmən qazansam da...

Küləklər sığal çəkər şəhərin səssizliyinə

daha gündüzlər uzanmasa da olar,

gecələr qısalsa da...

Mən elə bilirdim hamının

            Allahı var bu yer üzündə,

daha Allah heç kimin olmasa da olar,

hamının olsa da...

Şeir mövzunu daşıya bilmir, özü ilə birlikdə yıxılır; sözlər bədii deyil, sanki gündəlik nitqdən kəsilib yapışdırılıb; metaforlar qeyri-müəyyəndir, heç bir təxəyyül oyatmır; “rəf” obrazı yaşla uyğunlaşmır, yaşın dəyərini azaldır; hiss yox, hazır qəliblərin təkrarı var. Ümumiyyətlə, bu şeir süni fəlsəfə ilə doludur, içdən gəlmir, imitasiya təəssüratı yaradır. Hiss yox, poz verən fikir var. Obrazlar dərinləşmir, sadəcə söz yığnağı kimi səslənir. Metaforalar ya işlənmiş, ya da mənasızdır. “Xırman”, “şim”, “rəf” – bu sözlər poeziyaya yox, kənd təsərrüfatı hesabatına yaraşır. Poetiklik iddiası çoxdur, amma poeziya azdır. Sözlər düşüncəni deyil, təəssürat yaratmaq niyyətini daşıyır. Oxucu bu mətni bitirəndə heç bir duyğu ilə ayrılmır. Müəllif danışır, amma oxucu duymur. Qafiyə yoxdur, ahəng yoxdur, daxili musiqi tamam itib. Gərginlik və kulminasiya hissi zəifdir, sətirlər bir-birinin içində itib-batır. Banal fatalizm və passivlik şeirin bütün bədənini örtüb. Emosional cazibə sıfıra yaxındır. Cəsarətsiz və təhlükəsiz yazılıb, risk yoxdur. Hər cümlə bir az poetik görünmək istəyib, amma alınmayıb. Nə səmimiyyət var, nə fərqlilik. Oxucuya toxunmur, yaddaqalan bir misra belə yoxdur. Heç bir təzə fikir təqdim etmir, köhnə duyğulara yeni paltar geyindirir. Sonda nə şair tanınır, nə də oxucu. Bu, poeziya deyil, poeziya illüziyasıdır.

Dil obraz yaratmır, sadəcə poetik görünməyə çalışır. Mətnin ruhu yoxdu, yalnız forması var – özü də yorğun forması. Şeirdə təəccüb doğuracaq, dayandırıb düşündürəcək bir misra belə yoxdur. Hər şey çox danışıb az deyən adamın halını xatırladır. Bu şeir yazmaq ehtiyacından yox, yazıçı kimi görünmək istəyindən yaranıb.

Səddam Laçın

QƏRİBƏ QADIN 

Sən qəribə qadınsan,

Nəfəsin od kimidir,

Buz kimi görsənirsən.

Sən öz dərdi bir yana,

Hamının dərdin çəkən

Qız kimi görsənirsən.

Sən qəribə qadınsan,

Gözlərində həqiqət,

Dilində yalan yatır.

Ürəyində məhəbbət,

Qoynunda ilan yatır.

Sən qəribə qadınsan,

Yalandan dilin küsüb,

Dodaqların öpüşmür.

Gözlərin açıq qalıb,

Kirpiklərin görüşmür.

Özünü danlamaqla,

Ağlamaqla ötüşmür.

Sən qəribə qadınsan,

Əməlin arzularla

Bir gün üst-üstə düşmür.

Bu şeir yaradıcılıqdan daha çox emosional təlatümün bəsit və təkrarçı ifadəsidir. İddialı başlamasına baxmayaraq, ilk misradan sonra şeir özünü təkrar etməyə başlayır və bir növ mətni deyil, müəllifin halını oxuyuruq. Obraz yaratmaq cəhdi yoxdur, qadın fiquru yalnız ittihamların içində itib-batır. "Sən qəribə qadınsan" misrası isə poetik ritm yaratmaq əvəzinə, oxucunu bezdirəcək qədər çox işlənib. Bu ifadə vurğu yox, yorğunluq yaradır. Təkrarçılıq bədii priyom deyil, bu halda sadəcə fantaziyasızlığın nəticəsidir. "Od", "buz", "ilan", "yalan" kimi klişe metaforalarla doludur və heç biri öz içində yenidən doğulmur. Bənzətmələr köhnəlmiş, oxucuda heyrət doğurmayan, çoxdan deyilib-bitmiş fikirlərin təkrarıdır. Sətirlərdə sintaktik cəsarət yoxdur; cümlə quruluşları sanki şablonla düzülüb. Ritmik ardıcıllıq pozulub, misralar bir-birinin davamı deyil, ayrı-ayrı duyğusal əzikliklər kimi dayanır. Bu, poetik partlayış yox, emosional boşalma səviyyəsində qalır. Qadına yönəlmiş bu qədər ittiham onun haqqında deyil, müəllifin psixoloji portreti barədə danışır. Oxucu bu qadını tanımır, çünki onun haqqında deyilənlər ya çox ümumidir, ya da çox təsadüfi. Sözlər şeirdə yaşamaq əvəzinə, sadəcə görünür və ötüb keçir. Obraz yoxdursa, məna yoxdur; məna yoxdursa, poeziya yoxdur. Üslubda nə dramatik gərginlik, nə lirizm, nə də ironiya var. Bu sətirlər nə oxşayır, nə sarsıdır, nə də düşündürür. Sadəcə qəzəbin sönük izləri kimi itib gedir. Şeir öz içində başlayır və heç yerə getmir. Bu, poeziyanın deyil, poetik niyyətin uğursuz cəhdidir. Oxucu bu mətni bitirəndə bircə sual qalır: bəs sonra nə oldu?

Elmir Həsən

Payız melanxoliyası

Yenə bu payız vahiməsi –

sevgilərin vəcdə gəldiyi dünəndən bu günə

suya atılmış güzgü hədiyyəsi qalıb xatirələrə...

Baxışlarından şitənən dəniz dalğaları

daha su yığınından başqa bir şeyi xatırlatmaz,

indi göydəki ulduzlar işıq salır unudulmayacaq

bütün keçmişlərə...

İndi axtarığım səadət kitablardakı həyatlarda,

parkın skamyalarında saralmış yarpaqlarda,

Günəşin axşam qürubundan

qızılı rəngə çalan buludlarda daşa dönür

Eh nəysə, bu payızda tək yarpaqlar tapdanmadı

ayaqlar altında..

Bu, şeir olmaq istəyən, amma cəsarəti çatmayan bir mətndir. Yazılan hər misrada poetik görüntü var, amma poetik mahiyyət yoxdur. Fikir yox, imitasiya var – əvvəlki şeirlərin kölgəsi altında yazılıb. Hisslər süni, təsvirlər yorğun, dil isə donuqdur. “Payız melanxoliyası” elə bir ifadədir ki, artıq özü də bu cür yazılardan bezib. Güzgü, ulduz, yarpaq, bulud – bu qədər adidən bir qeyri-adilik gözləmək gülüncdür. Obrazlar çoxdur, amma hər biri başqasının səsində danışır – sənin deyil. Sintaksis dağınıqdır, cümlələr elə bil yolunu azıb gəlib mətndə toqquşur. Ahəng yox, səs uyğunsuzluğu var – ritm hiss olunmur, çünki yazılan hər cümlə öz içində ilişib qalır. “Eh nəysə” misrası bütün mətni məhv edir – bu, poetik nəticə yox, yazıdan bezmiş müəllifin boyun qaçırmasıdır. Söz yükləmək şeir yazmaq deyil – yüklə dolu, amma ruhsuz bir mətn yaranıb. Təsvirdən təəssürat doğmur, çünki bu təsvirlər artıq yüz dəfə oxunub. Keçmişə baxmaq istəyirsən, amma bu baxış bulanıq və qeyri-səmimidir. Emosional gərginlik yaratmaq istəmisən, amma yalnız dil yorğunluğu yaratmısan. Ulduzlar da, yarpaqlar da bu şeirdə məcburi iştirakçıdır – heç biri yerini tapa bilməyib. Şeir hissə-hissə yazılıb, lakin bütöv fikrə çevrilə bilməyib. Orijinallıq sıfır, fərdi iz qoymaq gücü yoxdur. Ənənəvi poetik komponentlərdən istifadə var, amma düşüncə səviyyəsi onlardan geridə qalır. Bu, hazır şeirlərin çığırtısını təkrarlamaqdır, öz səsini tapmaq yox. Və nəhayət: bu mətn oxucunu silkələmir – yuxuya verir.

Məsləhətim bu ola bilər ki, bu parçalanmış strukturu dağıdıb, müəllifə aid səsi necə yaratmaq istədiyini düşünək.