Mişel Fuko: Hakimiyyət və azadlıq - Fukonun fəlsəfi baxışı

Mişel Fuko: Güc mütəfəkkiri 

Orijinal, çalışqan, bəzən ümidləri puç edən və əksərən də valehedici. Fukonun hakimiyyət barədə əsərləri indi heç vaxt olmadığı qədər aktualdır.
Colin Koopman Fuko haqqında kitabın və “New York Times”, “Critical Inquiry” kimi mətbuat orqanlarındakı saysız esselərin müəllifidir. Hazırda o, data siyasətinin geneologiyası barədə kitab yazır. Koopman həmçinin Oreqon Universitetində fəlsəfədən dərs deyir.
Təsəvvür et, səndən fəlsəfə tarixi barədə çox qısa bir mətn yazmaq istənilib. Böyük ehtimalla, bu halda sən fəlsəfənin inanılmaz nəhəng müxtəlifliyini sadəcə bir neçə tvitə sığışdırmaq kimi sınaqla üz-üzə qalardın. Hər bir vacib filosofun fikirlərinin məğzini açan cəmi bir kəlmə axtarışına çıxsaydın, vəziyyətin biraz da qəlizləşərdi. Platonun “formaları” vardı. Rene Dekartın öz “ağlı” və Con Lokun “ideyaları”. Con Stüart Mill sonralar öz “azadlığını” tapdı. Bu yaxınların filosofu Jak Derrida “mətn”, Con Rouls “ədalət” üzərində dayanırdı, Cudit Batler “gender”dən danışırdı. Bu sadəlövh kiçicik oyunda Mişel Fukoya aid ediləcək kəlmə isə əlbəttə ki, “hakimiyyət” (güc) olardı.  
Fuko 20-ci əsrin ən çox sitat gətirilən mütəfəkkilərindən biri olaraq qalır. Və bəzi siyahılara görə o, həmçinin humanitar və sosial elmlərdə ən çox sitat gətirilən fiqurdur. Ən çox istinad edilən iki əsəri, “Disiplin və cəza: həbsxananın yaranışı” (1975) və “Seksuallığın tarixi, Birinci Cild” (1976) – onun hakimiyyətin analizini etdiyi iki əsas mənbədir. Amma nə qədər maraqlı olsa da, Fuko heç də həmişə ona şöhrət qazandıran açar sözə görə tanınmayıb. O, ilk dəfə kütləvi məşhurluğu 1966-cı ildə “Nəsnələrin nizamı” əsərini nəşr etdirdikdən sonra qazanıb. Yazıldığı fransız dilindəki orijinal başlıq -  “Les mots et les choses” və ya “Sözlər və Nəsnələr” - əsərin intellektual atmosferini daha yaxşı ifadə edir. 1960-cı illərdəki fəlsəfə tamamilə sözlər haqqında idi, xüsusilə Fukonun müasirləri arasında.
Parisin bir başqa hissəsində Derrida “mətndən kənar heç nə yoxdur” fikrini aşılamaqla məşğul olarkən, Jak Lakan üzünü psixoanalizdən linqvistikaya çevirmiş, “təhtəlşüurun bir dil kimi strukturlaşdığını” iddia edirdi. Bu, təkcə bir fransız dəbi deyildi. Heç şübhəsiz öz nəsildaşları arasında adı ən az hallanan amerikalı filosof Riçard Rorti 1967-ci ildə özününün esselər antologiyası “Linqvistik döngə”də yeni ab-havanı xülasə edirdi. Eyni ildə tezliklə Almaniyanın aparıcı filosofuna çevriləcək Yurgen Habermas “dil nəzəriyyəsində sosial elmlərin təməlini qurmağa” cəhd etdiyi əsərini çap etdirmişdi.
Fukonun müasirləri dilə olan coşğun maraqlarını ən azı qarşıdakı bir neçə on illikdə davam etdirdilər. Habermasın “Kommunikativ Fəaliyyətin Nəzəriyyəsi” (1981) kimi başlıq verilən “magnum opus”u (möhtəşəm əsəri - tərc) rasioanallığın linqvistik şərtlərini araşdırmaqda davam etdi. Anqlo-Amerikan fəlsəfəsi eyni xətti izlədi, əksər fransız filosofları da həmçinin (tək istisna o idi ki, onlar irrasionallığın linqvistik təbiətinə meyl etmişdilər).
Lakin bircə Fuko öz nəsildaşları arasında necəsə fərqli bir yolda təkbaşına irəlilədi. Sözlərin dünyasına qapılmaqdansa, o, 1970-ci illərdə fəlsəfi diqqətini hakimiyyətə yönəltdi. Onun ideyasının vədi bundan ibarət idi ki, sözlər və yaxud onlarla bağlı istənilən məfhum nəsnələrə malik olduqları nizamı verə bilər. Amma Fukonun davamlı aktuallığı digər hər şeyi izah edə bilən yeni ana konsepsiya tapmasıyla əlaqədar deyildi. Hakimiyyət Fukoda bir başqa fəlsəfi tanrı olmamışdı. Fukonun hakimiyyət haqqındakı ən əhəmiyyətli iddiası bu idi ki, biz onunla filosofların özlərinin əsas konseptləriylə həmişə davrandıqları kimi davranmaqdan imtina etməliyik. Yəni ona öz evində rahatcasına ayaqlarını uzadaraq hər şeyi izah edə bilən bölünməz və homogen bir şey kimi yanaşmamalıyıq.
 
Fuko özünün ana konseptinin ətrafında fəlsəfi qəsr inşa etməyə cəhd etməmişdi. O, birbaşa linqvistikaya istiqamətlənmiş filosofların arqumentlərinin sözlər vasitəsilə analiz etməyə daha çox yönəldikcə, necə ovulub töküldüklərinə şahid olmuşdu. Buna görə də Fuko özü bilərəkdən hakimiyyət üzərində genişmiqyaslı bir nəzəriyyə inkişaf etdirməkdən imtina etdi. Müsahiblər bəzən ona vahid nəzəriyyə verməsi üçün təzyiq edirdilər, amma o həmişə buna qarşı çıxırdı. Deyirdi ki, belə bir nəzəriyyə sadəcə olaraq onun işininin məqsədi deyil.
Fuko özünün hakimiyyət haqqındakı analizinə görə daha çox tanınır. Həqiqətən də bir çox intellektuallar üçün onun adı “hakimiyyət” sözü ilə sinonimdir. Bununla belə, o özlüyündə hakimiyyətin fəlsəfəsini təklif etmirdi. Bəs bu necə mümkün idi?
Fukonun yaradıcılığındakı əsas çağırış və zənginlik də elə bundan ibarətdir. Onun hakimiyyətə fəlsəfi yanaşması hakimiyyətin özünü siyasiləşdirmək üçün yenilikçi, zəhmətli, bəzən məyusedici, əksərən də valehedici cəhdləriylə xarakterizə olunub. Fəlsəfədən hakimiyyəti zamansız mahiyyətdə dondurmaq üçün yararlanıb, sonra da həmin mahiyyətdən hakimiyyətin dünyadakı təzahürlərini başa düşmək üçün istifadə etməkdənsə, Fuko çalışırdı ki, mahiyyəti fəlsəfənin dolaşıq yanaşmalarından azad etsin. O, fəlsəfəni nəsnələrin nizamını müəyyən etməkdən, hakimiyyətin fəaliyyətini, onun işləkliyinin hərarətini və dinamikasını bilməkdən ötrü azad buraxmaq istəyirdi.
Fukonun yanaşmasının orijinallığını qiymətləndirmək üçün onu əvvəlki siyasi fəlsəfələrlə müqayisə etməkdə fayda var. Fukodan əvvəl siyasi filosoflar güman edirdilər ki, hakimiyyətin bir mahiyyəti var: bu onun suverenliyi, ya ustalığı, ya da vahid nəzarəti ola bilərdi. Alman sosial nəzəriyyəçi Maks Veber (1864-1920) məlum olduğu kimi iddia edirdi ki, dövlətin gücü “fiziki qüvvədən qanuni şəkildə istifadənin monopoliyasından” qaynaqlanır. İngilis filosof və dövlət hakimiyyətinin orijinal nəzəriyyəçisi Tomas Hobbs (1588-1679) hakimiyyətin mahiyyətini dövlətin suverenliyində görürdü. Hobbs düşünürdü ki, ən yaxşı və saf halını hakimiyyət yeganə suverenitet vəziyyətində təcrübə edə bilər. O, bunu “Leviafan” (yəhudi mifologiyasında çox güclü, hədsiz azman və məğlubedilməz əjdaha) adlandırırdı.
Fuko heç vaxt Hobbsun nəzərdə tutduğu formadakı dövlət hakimiyyəti reallığını inkar etməyib. Lakin onun siyasi fəlsəfəsi real hakimiyyətin yanlız suveren hakimiyyət olduğu fərziyyəsinə (Fuko sorğulayana qədər bu bəsit fərziyyə hesab edilirdi) dair şübhələrində intişar tapırdı. Fuko qəbul edirdi ki, dünyada təkcə dövlət zorakılığı deyil, zorakılığın başqa real qüvvələri də vardır. Habelə nəhəng sərmayənin toplanmasıyla bağlı korporativ zorakılıq, patriarxiya formasında gender zorakılığı və köləlik, mülkiyyət məhdudiyyəti, indi isə kütləvi həbsetmə kimi ağların ağalığının bariz və gizli formalarında zorakılıq nümunələri mövcuddur. Fukonun əsəri təsdiq edirdi ki, zorakılığın bu cür nümunələri suveren hakimiyyətin Leviafana bənzərliyini nümayiş etdirir. Amma onun şübhələndiyi məqam bu fərziyyə ilə bağlı idi ki, bizim bu cür asan müşahidədən hakimiyyətin yalnız Leviafan şəklində ortaya çıxması kimi daha mürəkkəb düşüncə qənaətinə gəlməyimiz mümkündür.
“Hakimiyyət getdikcə hiyləgərləşir, çünki onun əsas formaları bizim onun caynağından azad olmaq çabalarımıza uyğun şəkildə dəyişir”
Hakimiyyətin xəyali təkliyini saf-çürük etməklə, Fuko həmçinin onun özünə qarşı getdiyini irəlicədən görə bilmişdi. O hakimiyyətin təkcə bir formada olmadığını ehtimal edə bildiyindən onu tədqiq etməyə də müvəffəq olmuşdu. Onun gümanı belə idi ki, hakimiyyət heç də həmişə bir formada olmur. Və buna görə də, hakimiyyət digər hakimiyyətlə birlikdə mövcud ola, hətta hakimiyyətin digər formalarıyla münaqişəyə də girə bilər. Bu cür birlikdə mövcudolmalar və münaqişələr əlbəttə, bəsit spekulyativ tapmacalar deyil. Elə məfhumlardır ki, birisi bunları başa düşməkdən ötrü emprik analizlər aparmalıdır.

Beləcə Fukonun şübhəli ehtimalları ona hakimiyyətin aktual funksiyaları ilə bağlı ehtiyatlı araşdırmalar aparmağa imkan verdi. Bu araşdırmalar aşkar etdi ki, bizi asanlıqla qorxuya salan hakimiyyət bütünlüklə getdikcə daha çox hiyləgərləşir, çünki onun vacib fəaliyyət formaları bizim onun əlindən qaçmaq cəhdlərimizə uyğun şəkildə dəyişə bilirlər. Bir nümunəni götürək. Fuko ədliyyə məhkəməsi kimi klassik suveren sahənin öz istintaqlarında səhiyyə və psixiatriya mütəxəssislərinin şahidliyini qəbul etməsindən yazıb. Bu mütəxəssislərin səlahiyyəti və gücünün tətbiqi suveren zorakılığa müraciətdən kənardadır. Bugünkü mütəxəssisin “dəlilik”, yaxud “sapqınlıq” adını verdiyi diaqnoz 100 il əvvəl məhkəmə qərarını yumşalda və yaxud daha da sərtləşdirə bilərdi.
Fuko göstərdi ki, Leviafanın suveren hakimiyyəti (kralları, ittifaqları və kapitalı yada sal) son 200 ildə hakimiyyətin yeni formaları ilə necə üzləşməli olub: bunlar disiplin hakimiyyəti (o bunu anatomo-siyasət də adlandırıb, çünki o, detallı şəkildə insan bədəninin təliminə əsaslanır) və bio-siyasətdir. Bio-hakimiyyət Fukonun “Seksuallığın Tarixi, Birinci Cild” kitabında müzakirə mövzusudur. Yeri gəlmişkən, disiplin hakimiyyəti, bədənin anatomo-siyasətinə isə Fuko “Disiplin və Cəza” əsərində fokuslanıb.
“Disiplin və Cəza”da Fuko başqa heç bir kitabında olmadığı qədər öz möhürünü vurur. Onun detallı tədqiqat tərzi hakimiyyətin aktual mexanizmlərini açıb tökür. Bu yaxınlarda Fukonun Parisdə “Collège de France”dakı (Fukonun 1970-84-cü illər arasında dərs dediyi və yəqin ki, dünyanın ən prestijli akademik institutu) dərs mühazirələrinin demək olar ki, tamlıqla nəşr olunduğu cildi oxuyarkən məlum olur ki, “Disiplin və Cəza” arxiv materialları üzərində azı 5 il çəkən intensiv işin nəticəsidir. Fuko bu kitab üzərində işləyərkən, onun materiallarıyla dərindən məşğul olub. Onun başçılıq etdiyi tədqiqat seminarlarındakı çıxışları və böyük ictimai mühazirələri “Cəza Cəmiyyəti və Psixiatriya Hakimiyyəti” başlığı ilə nəşr olunub. Materialın ünvanlandığı mövzular olduqca geniştərkibli idi. Modern kriminologiyanın yaranmasından tutmuş, psixiatriyanın isteriyanın konstruksiyasını genderləşdirməsinə qədər. Mühazirələr göstərir ki Fukonun düşüncəsi daimi inkişafda olub. Bu da onun fəlsəfəsinə transormasiyanın ortasında nəzər salmağa imkan verir. O, nəhayət özünün arxiv materiallarını kitab şəklində təşkil edəndə, nəticə “Disiplin və Cəza”nın hərtərəfli və effektiv arqumentləşdirilməsi olmuşdu.
Fukonun tarixi və fəlsəfi analizlərinə görə, disiplin hakimiyyətin elə bir formasıdır ki, insanlara özlərini “normal” sayılana uyğunlaşmağı aşılamaqla, necə davranmalı olduqlarını göstərir. Bu islahetmə təlimi formasındakı hakimiyyətdir. Disiplin suverenitetin etdiyi kimi istiqamətləndiyi subyektə zərbə vurmur. Disiplin daha ağıllı işləyir. İtaətkar insanlar yaratmaqdan ötrü hətta nəvazişlə qayğı göstərir. Fuko disiplinin itaətkar və normal məhsullarını məşhur şəkildə “müti subyektlər” adlandırıb.
Disiplin hakimiyyətinin örnək təzahürü həbsxanadır. Fukoya görə, müasir dünyada ən yayğın cəzalandırma məkanı olan bu institutla (hərçənd 18-ci əsrdən əvvəl həbsxana praktiki baxımdan cəza forması kimi mövcud deyildi) bağlı vacib məqam onun cinayətkarı zorla qapalı yerdə saxlaması deyil. Bu müasir həbsxanalarda qalmaqda inad göstərən suveren bir elementdir və suveren hakimiyyətin cinayətkara zorla uyğuladğı sürgün etmə, kölələşdirmə və əsir alma kimi ən arxaik formalarından fundamental baxımdan fərqli deyil. Fuko həbsin mürəkkəb institutunu daha dərindən görmək üçün onun bu ən aşkar elementinin üfüqlərinə nəzər salırdı. Nəyə görə, işgəncənin və ölümün müqayisədə daha ucuz metodları müasir dövr boyunca öz yerlərini müntəzəm olaraq daha bahalı həbsxana kompleksinə veriblər? Bu sadəcə bizim inanmaq istədiyimiz kimi, yəni 18-ci əsrdə bizim daha insanpərvər olmağa başladığımıza görədirmi? Fuko düşünürdü ki, bu cür izah mütləq şəkildə bir fundamental məqamı gözdən qaçırır: işgəncə mənzərələri labirintvari həbsxanalara yayıldıqca, hakimiyyət dəyişib.
“Daimi müşahidənin məqsədi məhkumlara özlərini islah olunmalı bir subyekt kimi baxmağa məcbur etməkdir”
Fuko iddia edirdi ki, əgər sən həbsxananın necə işlədiyinə baxsan, ki bu onun mexanikasıdır, görəcəksən ki, onların yaradılmasındakı məqsəd təkcə cinayətkarları bir yerə qapatmaq deyil. Məqsəd onları mütilərə çevirəcək təlimi həyata keçirməkdir. Birincisi və ən əsası, həbsxanalar qapalı evlər deyil, islahetmə məntəqələridir. Bu institutun ən vacib elementi əslində həbsxana hücrəsi yox, məhkumların gündəlik həyatını idarə edən rutin proqramlardır. Nəzarət altındakı səhər təftişləri, işdəki dəyişikliklər, hətta “asudə-vaxt”a nəzarət edən silahlı keşikçilər və əli dəftər-qələmli psixoloqlar daxil olmaqla, təftiş qrupu məhkumlara disiplin aşılayır.  
Bunu da vurğulamaq vacibdir: həbsxana nəzarətinin bütün elementləri zaman keçdikcə görünən olub. Ona görə də onun kitabının fransızca başlığı “Surveiller et punir”ə hərfi mənada “Nəzarət və Cəza” demək vacibdir. Məhkumlar mütləq başa düşməliydilər ki, onlar davamlı nəzarətə məruz qalan subyektlərdir. Davamlı nəzarətin məqsədi isə qaçmaq istəyən məhkumları qorxutmaq deyil, daha çox onları özlərinə islah edilməli subyektlər kimi baxmalarını təmin etməkdir. Dan yeri ağarandan gecələr işıqlar sönənə qədər məhkumlar aramsız davranış təftişinə məruz qalırlar.
Həbs etməkdəki ən vacib detal məhkumlara özlərini necə idarə etməli, təftiş etməli və islah etməli olduqlarını aşılamaqdır. Əgər yoxlama effektiv şəkildə dizayn edilərsə, məhkumlar artıq onları yoxlayanlara ehtiyac duymazlar. Belə ki, onlar özləri özlərinin nəzarətçisi olarlar. İtaət də elə budur.
 
Hakimiyyətin bu səciyyəvi müasir formasını illustrasiya etmək üçün Fuko “Disiplin və Cəza”da tezliklə populyarlaşan bir təsvirdən istifadə etmişdi. Fuko tarixin arxivlərindən ingilis əxlaq filosofu Ceremi Benthamın (1748-1832) demək olar ki, unudulmuş sxemini götürmüşdü. Bentham “Panaptikon” adını verdiyi maksimum nəzarət həbsxanasını təklif edirdi. Bu təklifin mərkəzi ideyası islahetmə üçün məxsusi arxitekturanın dizayn edilməsi idi. “Panaptikon”da ağır daşların və fiziki məhkumiyyətin metal barmaqlıqlarının qorxuncluğu daha az əhəmiyyətli idi. Əsas olan isə çəkisiz işıq elementləri salmaq və bunun vasitəsiylə məhkumun hər hərəkətini izləyən nəzarəti tətbiq etmək idi.
“Panaptikon”u yaratmaq asan idi. Həbsxana hücrələrinin pəncərələri mərkəzi nəzarət qülləsinin çölündən gələn işıqlarla görünür. Hər hücrə qüllədən görünməsi şərtiylə düzəldilib, beləcə, qüllədəkilər hücrədəki məhkumun nə ilə məşğul olduğunu asanlıqla təftiş edə bilirlər. Məhkumlar hündürdəki nəzarət qülləsini aşkarca görə bililər, amma onlar incəliklə düzəldilmiş görünməz pəncərələrdən qüllədən onlara baxıldığını görə bilmirlər. Bu aramsız müşahidə üçün bir qurğudur. Bu sadəcə olaraq saxlama evi deyil, Benthamın sözləriylə desək, “naqisləri islah etmək üçün üyütmə dəyirmanıdır”.
“Panaptikon” heç vaxt həyata keçməmiş bir arzu kimi görünə bilər. Benthamın dəqiq hesablamalarına uyğun həbsxana heç vaxt tikilməyib, amma bir neçəsi buna yaxınlaşıb. Yaxınlaşanlardan biri olan “Stateville F Evi” həbsxanası 1922-də  İllinoysda açılıb və nəhayət, 2016-cı ilin noyabrında qapadılıb. Amma “Panaptikon”la bağlı vacib bir məqam da onun ümumi arzu olmasıdır.
Disiplin tərbiyəsindən keçmək üçün mütləq həbsxana hücrəsi dizaynının subyekti olmağa ehtiyac yoxdur. “Disiplin və cəza”dakı ən maraqlı ifadələrdən biri “Panoptisizm” fəslindəki son cümlədir. Burada Fuko istehzayla soruşur: “Təəccüblü deyilmi ki, həbsxanalar fabriklərə, məktəblərə, baraklara, xəstəxanalara oxşayır, bunların da hamısı həbsxanaya oxşayır?” Əgər Fuko haqlıdırsa, onda biz nə zamankı məktəb partaları arxasındayıq, yaxud bu gün vaxtımızın çox hissəsini keçirdiyimiz ofislərin təmiz hücrələrində oturmuşuq, deməli, hakimiyyətin islahetmə təliminin subyektləriyik.  

Psixiatristlərin və həkimlərin əlində olan bio-hakimiyyət səbəbindəndir ki, homoseksuallıq "pozğunluğa" çevrilib 

Bir daha qeyd edək, disiplin təlimi suveren zorakılıq deyil. Amma o da bir hakimiyyətdir. Klassik formasında hakimiyyət məcburiyyət, yaxud basqı şəklini almışdı və onun xalis fəaliyyəti fiziki zorakılıq hesab edilirdi. Disiplin isə başqa cür davranır. O bizi əlinə başqa cür götürür. O, Leviafanın həmişə təhdid etdiyi kimi, bizi vücudumuzu məhv etmək üçün küncə sığışdırmır. Disiplin bədənimizi daha çox öyrədir, təlim keçir və (Fukonun sevdiyi sözlə desək) “normallaşdırır”. Bütün bunlar isə Fukonun gördüyü kimi, onun hakimiyyətin daha gizli və kəmfürsət forması olduğu mənasına gəlir. Bu cür disiplini hakimiyyətin bir forması kimi qəbul etməkdən imtina, insan həyatının necə formalaşdığını və yaşadığını rədd etmək mənasına gələr. Əgər biz hakimiyyətin yeganə forması kimi təkcə suveren zorakılığı götürsək, bugünün hakimiyyətinin mahiyyətini başa düşməkdə uğursuzluğa düçar olarıq. Əgər biz hakimiyyəti onun digər formalarıyla birgə görə bilməsək, hakimiyyətin bizi formalaşdırmaq üçün əl atdığı bütün digər yollara müqavimət göstərməkdə aciz qalarıq.
Fukonun əsəri göstərirdi ki, disiplin hakimiyyəti son bir neçə əsrdə hakimiyyətin ələ keçirdiyi çoxsaylı formalardan sadəcə biridir. Disiplinli anatomo-siyasət suveren hakimiyyətlə, həmçinin bio-siyasi hakimiyyətlə birgə fəaliyyət göstərir. Özünün növbəti kitabı “Seksuallığın Tarixi”ndə Fuko iddia edirdi: bio-siyasətdən biz bu nəticəyə gələ bilərik ki, göstərişli seksual çoxluq bizə özünün həqiqi seksuallıq olduğunu dediyi kültürdə necə basqıya məruz qaldığını göstərməyə çalışır. Bio-hakimiyyət seksuallığı qadağan etmir, amma onu törəmək, ailə və sağlamlığın səciyyəvi konsepsiyalarının maksimal maraqlarında nizamlayır. 19-cu əsrdəki psixiatristlərin və həkimlərin əlində olan bio-hakimiyyətin sayəsində homoseksuallıq “pozğunluğa” çevrildi, çünki o, sağlam reproduktiv ailənin ətrafında seksual fəaliyyətə fokuslanmaqda uğursuzluğa uğrayırdı. Buna suveren fəaliyyətin birbaşa müdaxiləsi ilə nail olmaq qeyri-mümkün olmasa da, ehtimaldan kənarda idi. Ona görə də tibb insanlarının orduları çox daha effektiv oldu, onlar pasiyentləri öz maraqları naminə istədikləri formaya saldılar.
Bizim aramızda da yeni hakimiyyət növləri peyda olub. Bəziləri data hakimiyyətini vurğulayırlar. Sosial medianın məlumat gücünün, data analizlərinin və aramsız alqoritm hesablamalarının Fukonun 1984-cü ildəki vəfatından sonra ortaya çıxan ən əhəmiyyətli hakimiyyət növləri olduğu bildirilir.

“Azadlığın gözlənilməzliyindən qorxanlar Fukonu çox riskli hesab edəcəklər”

Hakimiyyətin mahiyyətini vahid və tək nəzəriyyə kimi inkişaf etdirməkdən imtina etsə də, müasir hakimiyyətin mexanizmlərini müəyyənləşdirməklə və ustalıqla analiz etməklə, Fuko fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən hədsiz vacib olaraq qalır.
Onun düşüncəsinin kök atdığı kəskin fəlsəfi şübhəçilik fəlsəfəni hakimiyyətin analizi üçün istiqamətləndirməyin əleyhinə deyildi. Amma o, fəlsəfənin nəsnələrin gizli mahiyyətini aşkarlaya bilməsi və buna məcbur olması kimi meydanoxumaya da şübhə edirdi. Bu o deməkdir ki, Fukonun açar sözü – “hakimiyyət”- onun distillə etdiyi mahiyyətin adı deyildi. Daha çox, fəlsəfi işin davamlı surətdə əmək sərf etməli olduğu bütöv sahə analizinin göstəricisi idi.
Fəlsəfənin hələ də bütöv mahiyyətlər müəyyənləşdirməli olduğunu düşünənlər Fukonun perspektivini inandırıcı görməyəcəklər. Amma o kəslər ki, bizim əbədi hiss etdiyimiz şeylərin nəsillər və coğrafiyalar boyunca dəyişəcəyini düşünürlər, Fukonun yanaşmasından ilham ala bilərlər. Siyasi fəlsəfənin mərkəzi konspetlərinə, yəni hakimiyyət və azadlıq konseptual cütlüyünə ehtiramla yanaşmaqla, Fukonun mübahisəsi bundan ibarət idi ki, insanlar azadlığın bütün formalarını əvvəlcədən müəyyən etməkdən imtina etməklə, böyük ehtimalla azadlıq üçün daha çox şey qazanarlar. Bu həm də hakimiyyətin statik təriflərinə bağlanmağı rədd etmək deməkdir. Azadlığın yalnız hakimiyyəti fəaliyyətdə olduğu hər yerdə təqib etməklə, çiçəklənmək şansı var. Yalnız hakimiyyətin çoxcəhətliliyini analiz etməklə, Fukonun etdiyi kimi, bizim də azadlığın çoxcəhətliliyini artırmaq imkanımız var. Belə biz hakimiyyətin bizim qarşısımızda müxtəlif yollarla əngəl qoymaq istədiyi maneələrə qarşı çıxmış olarıq.
Hakimiyyəti bir dəfə və bütünlüklə tərif edən fəlsəfənin ironik tərəfi də var, bununla o, azadlığın mahiyyətini məhdudlaşdıra bilər. Bu cür fəlsəfə azadlığı tamamilə qeyri-azad edər. Azadlığın gözlənilməzliyindən qorxanlar üçün Fuko bu mənada çox riskli hesab oluna bilər. Amma sabah azadlıq hesab olunan şeylərə bu gün qərar vermək istəməyənlər ən azından bizim fəlsəfi perspektivlərimizə hörmətinə görə Fukonu azad edən bir kimi görəcəklər. Buna görə də Fukonun hakimiyyətə və azadlığa yanaşması təkcə fəlsəfə üçün əhəmiyyətli deyil. Həm də daha vacibi, fəlsəfənin bizim də içində olduğumuz nəsnələrin nizamının dəyişildiyi bir dövrdə ona nələr bəxş edə biləcəyini bilmək üçün əhəmiyyətlidir.

Mənbə: Bilge.az