Ələkbər Əliyev - Kitab, mütaliə və azadlıq.

 Son dövrdə səslənən tənqidlərdən biri də odur ki, diqqətəlayiq bədii əsərlər yazılmır. Mənim gördüyüm qədərilə, bütün təqdimatlar semantik olaraq belədir: yazıçı kitab yazır, sonra da oxucu onu oxuyur. Cəmiyyətdə bununla bağlı mövcud olan gileylərin, gözləntilərin hamısı “yazıçı-kitab-oxucu” sxeminin içindəki münasibətlər kimi təsəvvür edilir. Ona görə də, burda sistemli yanaşma yoxdur. Bəs nə var? Deyirlər ki, yazıçı yoxdur, maraqlı kitab yoxdur, oxucunun da həvəsi ölüb, mütaliə mədəniyyəti yoxdur. Onda ya yeni yazıçılar nəsli yetişməlidir, ya da bu, hansısa formada təşviq olunmalıdır. Ya da yenə hansısa formada oxucuda kitab oxumaq vərdişi oyadılmalıdır. Əslində, bu, primitiv təsəvvürdür. Müasir dövrdə belə münasibətlər mümkün deyil.

Şərti olaraq götürsək, bəlkə də qədim dövrlərdə yazıçı ilə oxucunun birbaşa ünsiyyəti mümkün idi. Əslində kitab yazıçı ilə oxucunun arasını vurur, yəni yazı mədəniyyəti baxımından. Çünki yazıçı oxucu ilə şəxsən ünsiyyət quranda onun yazmaq həvəsi ölür. Onların arasına institusional, bölücü nəsə girməlidir. Əgər cəmiyyətdəki münasibətlər daha çox şəxsi ünsiyyətə sövq edirsə, yazıya həvəs olür və şifahi nitq daha çox inkişaf edir. Qədim dövrlərdə, kitab nəşri olmayan zamanlarda kitab yazanlar, məsələn, filosoflar şagirdləri ilə şəxsən ünsiyyət saxlayırdılar. Öz çevrələrində yetişdirdikləri insanlar da həmin filosofun məktəbinin davamçıları olurdular.
Yəni şifahi ünsiyyət mümkündürsə, yazmağa nə ehtiyac var? Görüşürsən, danışırsan. Məsələn, Sokrat heç nə yazmayıb. Biz onun fikirlərini şagirdi Platonun yazılarından öyrənmişik. Hətta Sokratın heç nə yazmamağı bəzi adamlarda onun, ümumiyyətlə, mövcud olmadığı qənaəti yaradır. Bəlkə də Platon, bir təqdimat üslubu, dialoq iştirakçısı kimi Sokratı özü uydurub. Biz bunu bilmirik və bilməyəcəyik. Amma Sokrat kimi insanın var olduğuna inanmaq çox xoşdur və biz buna inanaraq onun mövcudluğunu qəbul edirik.
O zamanın kitab yazanları öz yazılarını sistemləşdirərkən elə bir ardıcıllığa riyaət etmirdilər. Məsələn, Aristotel öz yazılarında sistemli yanaşmanı aşılamağa çalışan bir adam olsa da, sistemli kataloqunu tərtib edə bilmirdi. O öz yazılarını “rəflərə düzərkən” iki bölmə ayırmışdı: fizika, təbiət haqqında yazılar və daha sonra metafizika bölümü. “Meta” – yunanca sonra deməkdir, “təbiətdən sonra” anlamına gəlir. Metafizika sözü buradan gəlir, əslində, ilk olaraq bu, Aristotelin yaratdığı fəlsəfi məktəbi ifadə etmirdi. Aristotel sadəcə öz yazılarını sistemləşdirməyə çalışırdı. Bu gün biz metafizika sözünü fəlsəfi məcra anlamında qəbul edirik. Düşünürük ki, səbəb-nəticə əlaqələrini ehtiva etməyən düşüncələrin hamısı metafizikdir. Hərçənd, təbiətə dair düşüncələrin içində səbəb-nəticə əlaqəsi daha çox bizim təfəkkürümüzün məhsuludur. Amma bu, ayrı mövzudur.
Beləliklə, “yazıçı-kitab-oxucu” təsəvvürü sadəcə giley-güzara səbəb olur. Oxucu qınayanda deyəcək ki, yazan yoxdur, nə oxuyaq? Yazar da qınayanda deyəcək ki, onsuz da kimsə oxumur. Beləcə, heç bir sistem yoxdur.
Təsəvvür edək ki, oxucu və kitab var. Yazıçının yerinə institusional yanaşma olaraq nəşriyyatı qoyuruq. Nəşriyyat artıq institutdur, təşkilatdır, biznesdir. Müəllifin də adı var, nəşriyyatın da. Kitabın kütləvi nəşri olmasa, yenə şifahi ünsiyyət üstün olacaq. Çap maşını icad olunana qədər vəziyyət, təxminən, beləydi. Kitablar papiruslarda, perqamentlərdə, daha sonra kağızda yazılırdı, amma əlyazma olaraq qalırdı. Nəşriyyat kitabı kütləviləşdirir, bazarlaşdırır, satılan əşyaya çevirir. Müəllif, əlbəttə ki, qalır, kitabı yazan odur. Amma oxucu artıq daha çox nəşriyyata görə düşünəcək. Məsələn, bir kitab görür, kitabın adı maraqlı gəlir, amma müəllifi tanımır. Açıb baxır ki, “Oksford press” nəşriyyatı çap eləyib, düşünür ki, bu nəşriyyat hər kitabı çap eləməz. Nəşriyyat yazıçının müəlliflik hüququnu alır, əks halda onun çapında maraqlı olmayacaq, yazıçı da müəlliflik hüququnu nəsriyyata satır, hər dəfə o kitabı yenidən çap etdirmək istəyəndə nəşriyyatla razılaşmalıdır. Deməli, bu sxemdə yazıçı kənara atılır, müəllif əhəmiyyətsizləşir. Bazar varsa, yazıçı da olacaq. Oxucu ilə nəşriyyat arasında isə birbaşa ünsiyyət yoxdur və kitabı yaymaq lazımdır.
Kitabın iki kütləvi yayım üsulu var: mağaza və kitabxana. Bunlar da təsisatlar, bazar iştirakçıları, hüquqi şəxslərdir. Bu sxemdə yenə yazıçı yoxdur. Yazıçı mağazaya kitab təklif etmir. Normalda kitabxanaya demir ki, kitabımı götür. Bizdə yazıçı kitabı nəşr olunsun deyə hələ nəşriyyata pul da verir. Bizdə oxucu kitabı müəllifə görə oxuyur, şifahi ünsiyyət güclüdür. Kitabın yerinə teatrı, kinoteatrı da qoya bilərsiniz, fərq etməz. Bunlar artıq əşyadır, satıla bilir, kirayə verilir, alınır, girov qoyulur. Görün, bu sxemdə nə qədər mülki münasibələr yaranır. Bu bazarın formalaşması üçün dürüst çalışan mülki hüquq sistemi olmalıdır – aydın mülkiyyət hüquq təminatı, səmərli müqavilə azadlığı təminatı və bu bazarı təşviq edə biləcək bütün digər ünsürlər, o cümlədən vergi və s.
Belə bir nümunə: Misir fironu Ptolemey papirus ixracını yasaqladı və nəticədə perqament icad edildi. Üstəlik məlum oldu ki, perqament papirusdan daha ucuzdur, daha rahat yazılır və daha uzunmüddətli qorunur. Fironun sırf iqtisadi baxımdan qoyduğu qadağa kitabların nəşrinə, yazılmasına maraqlı töhfə verdi. Perqamentin adı Perqamon şəhərinin adından götürülüb. Perqamon yunanların bir koloniyası olub və indiki İzmir şəhərinin yaxınlığında yerləşirdi. Antik dövrün ən qədim kitabxanaları İsgəndəriyyədə və Perqamonda qurulmuşdu.
Niyə bəzi mühitdə kitabxanalar inkişaf edə bilir, başqa mühitdə isə inkişaf edə bilmir? Bu sualın dərininə varanda bəlli olur ki, kitab və kitabxana hüquqi mühitin məhsulu ola bilər. Hüquqi mühit siyasi mühitin tərkib hissəsidir. Eyni zamanda siyasi və hüquqi mühit həm də mədəni mühitin formalaşmasına təsir edir. Burada mən artıq, Erkin Qədirlinin sahəsinə girirəm.
Antik yunan dövrünün iki böyük kitabxanasının adını çəkdim. Niyə yunanlar bu ictimai kitabxanaları öz şəhərlərində yaratmamışdılar? Biri Perqamon koloniyasında, digəri də Makedoniyalı İsgəndərin təməlini qoyduğu İskəndəriyyə şəhərindəydi. Necə olmuşdu ki, incə zövqlü, dərin fəlsəfəsi olan bir mədəniyyət hətta Afinada belə, ictimai kitabxana mühiti yarada bilməmişdi? Məsələ ondadır ki, yunanların dövlət anlayışı şəhərlərin qala divarlarından kənara çıxmırdı və onların çox refleksiv bir mədəniyyətləri vardı: bütün digər mədəniyyətlərlə ünsiyyətdə idilər, başqa mədəniyyətlərdən çox şey öyrənirdilər, özlərinə də missioner kimi yanaşırdılar, öz mədəniyyətlərini başqa yerlərdə tanıtmaq istəyirdilər. Müasir dillə desək, mədəniyyətə təbliğat kimi baxırdılar. İskəndəriyyə kitabxanasında 700 min, Perqamonda yarım milyon əlyazmanın olduğu söylənilir. Afinada isə icitmai kitabxana yox idi. Kitabları yunanlar yazırdı, kitabxana isə İskəndəriyyə və Perqamonda qurulmuşdu. Çünki yunan şəhərlərində kitabxana mühiti yarada biləcək hüquqi təsisatlar və onları çalışdıra biləcək siyasi mühit yox idi.
Perqament icad olunandan sonra kitabların yazılması daha da sürətləndi. İskəndəriyyə kitabxanasında yanğın baş verəndə oraları artıq romalılar idarə edirdilər və Perqamon kitabxanasını bütünlüklə İskəndəriyyəyə köçürdülər. Beləliklə, Kiçik Asiyada antik kitabxana qalmadı. Sonralar ərəblərin İskəndəriyyə kimi kitabxanalara sahib çıxması nəticəsində Avropa öz keçmişini itirdi. Çünki ünsiyyət qırıldı. İskəndəriyyə bir ticarət mərkəzi kimi tənəzzülə uğradı, çünki ərəblər gələn kimi sələmi qadağan etmişdilər. Sələm olmayan yerdə nə ticarət? Və İskəndəriyyə bir ticari mərkəz olaraq avropalılar üçün marağını itirdi.
Ərəblərinsə əlinə böyük xəzinə düşmüşdü və onlar hər şeyi ərəb dilinə tərcümə etməyə başladılar. Bütün antik ədəbiyyat məhz İskəndəriyyə kitabxanasında yerləşirdi. Ona görə, səlib yürüşlərindən sonra avropalılar öz keçmişlərini yenidən kəşf etdilər, Aristoteldən, Platondan xəbər tutdular. Və bütün o əlyazmaları təkrarən ərəb dilindən tərcümə etməyə başladılar. Məsələn, Yustinian məcəlləsi Kordovada tapılmışdı, avropalılar belə bir məcəllənin mövcudluğundan sonralar xəbər tutmuşdular. Niyə? Çünki antik dövrün yunan mühiti kitabxana mədəniyyətini formalaşdıra bilməmişdi. Çünki yunanların siyasi, xüsusən, hüquq mühiti buna imkan verməmişdi.
Antik dövrdə ilk açıq, ictimai, yəni dövlət hesabına maliyyələşən kitabxananı romalılar qurmuşdular. Amma bunu incə zövqlü, ədəbiyyatsevər olduqları üçün yox, hüquqi məqsədlərlə etmişdilər. Romanın geniş hüquq sistemi vardı, ora məhkəmə mübahisələri, qanunlar, qanunlara dəyişikliklər daxil idi. Heç də təəccüblü deyil ki, kitabxana məhz Senatın nəzdində yaranmışdı və ora hər kəs gələ bilərdi. Həmin kitabxanada məhkəmə qərarları, büdcə, vergi hesabatları və s. saxlanılırdı. Yəni kitabxana yaratmaq qərarı hüquq sisteminin ehtiyacından doğmuşdu. Təbii ki, kitabxana yaradılandan sonra ora ədəbiyyata, fəlsəfəyə, elmə dair kitablar da yığmağa başladılar.
Amerikadakı Konqress kitabxanası da eyni məqsədlə yaradılmışdı. Başlanğıcda Amerika da incə zövqlü cəmiyyət deyildi. Onların da passionarlığı dövlət, ordu quruculuğuna, azad bazar münasibətlərinə, hüquq sisteminin formalaşmasına gedirdi. Ona görə, məsələn, Fransa inqilabından sonra fransızların lazımsız saydığı kitabları Amerika alırdı, İngiltərədən, hər yerdən alırdı. Yenə də ilkin məqsəd hüquqi qərarların sistemləşdirilməsi idi. Konqressin kitabxana yaratmaqda ilkin məqsədi hüquq sisteminin ehtiyaclarından doğurdu. Bu gün Amerika konqressinin kitabxanası çox zəngindir, orda hər cür kitab var və bu ənənə Romadan gəlir. Orta əsrlərə baxsaq, siyasi mübahisələr, hətta hərbin, yəni müharibələrin nəticəsi kitabla da həll oluna bilirdi. Təbii ki, müharibə kitab uğrunda aparılmırdı, ancaq şərt kimi məğlub dövlət qalib dövlətə kitab verməliydi. IX əsrdə Bağdad xilafəti Bizansa qalib gələndə xəlifə Əl-Mömin ərazi və ya pul istəmədi. O, kitab istədi – 20 min əlyazma. Sonra “Beytül-Hikmət” adlı qurum da yaratdı. Lakin, təxminən, XIII əsrdən sonra bu mədəniyyət tənəzzül etməyə baladı, çünki siyasi mühit və hüquq sistemi artıq onu təşviq etmirdi. Müzakirə mədəniyyəti siyasi məhdudiyyətlərin hesabına getdikcə daraldı. Və o kitabxana mühiti də elitarlaşdı, yəni artıq hər kəsə açıq deyildi, ora sadəcə yazıb-oxumağı bacaran adamlar girə bilərdilər, bir də boş vaxtı olanlar. O zamanlar savadlı adamlar az idi. Kitab savadla yanaşı vaxt tələb edir. Vaxt yoxdursa, kitab oxumaq mümkün deyil. Odur ki, cəmiyyətin ictimai quruluşundan və siyasi sistemindən asılı olaraq, vaxt bölgüsü mütaliə mədəniyyətində kitabın hansı çevrələr üçün daha əlçatan olduğunu müəyyənləşdirir.
Qərbi Avropanı götürsək, orada ictimai kitabxana gec yaranıb və bu, azad şəhər mühitində baş verib. Avropada iki cür azad şəhər olub: şərti desək, almansayağı şəhər və İtaliyanın şimalı. Bunların hər birinin öz şəhər şurası, magistratı olub. Bu ikisi arasında hansı fərq var? Alman şəhərlərinə azadlıq Müqəddəs Roma imperatorluğunun fərmanı ilə titul kimi verilirdi və bu, sırf ticari məqsədlərlə edilirdi. Azad şəhər titulu verildiyi kimi geri də alına bilirdi. Yəni alman şəhərlərinin azadlığı imperatorun və ya onları himayə edən hersoqların loyallığından asılı idi. Ona görə də, alman şəhərlərinin azadlığı ticari güzəştlərdən kənara çıxa və siyasi respublika mühitini tam anlamda formalaşdıra bilmirdi. Bu, çox sonralar mümkün oldu.
Kitabxana mühitinin formalaşması üçün dövlət şəxsiyyətsizləşməlidir. Şəxsiyyətsizləşmə deyəndə idarəetmənin konkret adamlarla bağlı olması yox, abstraksiya kimi nəzərdə tutulur. Əgər dövlət konkret adama – rəhbərə, krala, prezidentə və s, onun idarə etdyi quruma aid edilə bilirsə, “filankəsin qərarı”, “filankəsin adamı” tipli yanaşma varsa, istisnasız olaraq qədim dövrdən bugünə qədər, bugünkü Azərbaycanadək yuxarıda haqqında danışdığımız mühit formalaşa bilmir. Alman azad şəhərlərində də idarəetmə vardı, kollegial qərarlar qəbul olunurdu, amma onlar bəlli çevrənin adamları idilər və vəziflələrini illərlə icra edirdilər.
Şimali İtaliya şəhərlərinə heç kim azadlığı titul kimi vermirdi. O zamanlar İtaliya adlanan dövlət yox idi. Üstəlik Şimali İtaliya şəhərlərinin – Florensiyanın, Venesiyanın, Milanın Vatikanla böyük problemləri vardı. Çünki Vatikan bu şəhərlərdə azad ticarəti, yəni sələmçiliyi, təsviri incəsənəti qadağan edirdi. İntibah dövrünün çılpaq insan bədənləri, antik dövrə qayıdış, heykəllər Vatikanın xoşuna gəlmirdi. O dövrdə sözügedən şəhərlərdə sərbəst ifadə mühiti vardı və zaman-zaman Vatikan bu şəhərləri kilsədən uzaqlaşdırırdı. Növbə ilə bəzən Milan, bəzən Florensiya kilsənin himayəsindən məhrum olurdu. Bu isə o deməkdir ki, bütün katolik krallar bu şəhərlərə hücum etməyə haqq qazanırdı və elə də olurdu. Ya ispan, ya italyan kralları ara-sıra Şimali İtaliyaya hücumlar edirdi. Şimali İtaliya şəhərlərində respublika quruluşu da bunun hesabına möhkəmlənirdi. Çünki bir tərəfdən ticarət etməlisən, bir tərəfdən incəsənətlə məşğulsan, bir tərəfdən də müharibə aparırsan. Beləcə, orada Qədim Roma mühiti canlanırdı və eynən Romada olduğu kimi vəzifələr ömürlük ola bilmirdi, bir vəzifəni tutmaq üçün seçicini inandırmaq, özünü sübut etmək lazım idi. Roma, model olaraq mühitin formalaşmasına təkan verirdi.
Niyə orta əsrlərdə dramatik teatr yox idi? Teatrın iki növü vardı: dramatik və misterial. Dramatik teatrda oynanılan rollar insan rollarıdır, yəni aktyor insanı oynayır. Misterial teatrda aktyor mistik personajı- şeytan, mələk, tanrı – oynayırdı. Hətta tamaşa insandan bəhs edəndə belə, əhvalat hansısa dini rəvayət üzrə qurulmuş olurdu, qəhrəmanlar reallıqdan götürülmüş insanlar deyildilər. Çünki orta əsrlər Avropasında nə siyasi azadlıq, nə də hüquqi sistem var idi. Ona görə də, real insanları, onların problemlərini göstərə biləcək dramatik teatr yox idi. Dramatik teatr antik Yunanıstanda, sonra da Romada meydana çıxmışdı. Daha sonra bu sahədə uzun müddətlik fasilə yarandı və orta əsrlərdə teatrın bu növü olmadı. Yenidən demokratik təsisatlar, bazar münasibələri, Roma hüququ bərpa olunmağa başlayandan sonra haqqında danışdığımız mühit də təkrar çiçəklənməyə başlayır, dramatik əsərlər yazılır və teatrda oynanılır.
“Orta əsrlərdə dram yazan yazar yox idimi” düşüncəsi gülünc gələ bilər. Əslində, mühit yox idi. Bütün bunlar bəlli hüquq sisteminin və siyasi mühitin içində olan münasibətlərdir və onu görmək çox vacibdir. Məhz buna görə, azad mühitin formalaşması üçün siyasi azadlıqlar və dürüst çalışan hüquq institutlarının mövcudluğu çox vacibdir. Bu olmayacaqsa, nə teatrımız olacaq, nə kitabxanalar, nə də arzuladığımız digər şeylər. Orta əsrlərdə dramatik teatr ona görə yox idi ki, onun varlığı siyasi rejim üçün təhlükəli idi. Səhnədə real insan göstərilirdi: o nəsə istəyir, sevir, düşünür, kimləsə vuruşur, hətta ölümünü belə seçə bilir. Orta əsrlərdə – monarxik bir quruluşun, üstəlik, kilsə basqısının mövcud olduğu bir dövrdə bu mümkün deyil. Sərbəst mühit olmayanda isə teatrlar və s. də olmur.
Bəzən mühit məsələsi maraqlı bir nəzəriyyə yaradır. Böyük ingilis şair və yazıçıları arasında Bayronu çıxmaq şərtilə bir nəfər də zadəgan yoxdur. Hamısı qeyri-aristokratik çevrələrdən idi. Niyə belə idi? Bu, təsadüf ola bilməz. Sistem nöqteyi-nəzərindən baxanda görürsən ki, səbəb, siyasi mühit və hüquq sistemindən qaynaqlanır. Hətta Şekspir kimi müəllifin əsərlərinin əksər süjetləri İngiltərəyə aid deyil. Niyə? Çünki İngiltərə mühiti Şekspirin təsvir etmək istədiyi dramatik ovqata uyğun gəlmirdi. İngiltərədə hər şey nizamlanmışdı, mübahisə doğuran məsələlər məhkəmədə həll olunurdu.
İngiltərədə də kitabxana ehtiyacı məhz hüquq sistemi çərçivəsində formalaşmışdı. Məhkəmə qərarları, vergi hesbatları, qanun dəyişiklikləri, vəsatətlər, layihələr – bunlar il ərzində minlərlə tona çatırdı. İngiltərə məhkəmələrində bütün proseslər incəliyinə qədər protokollaşdırılırdı, vəkillərin nitqi yazılırdı. Söhbəti ümumiləşdirəndə çox maraqlı nəticə alınır. O yerdə ki, dürüst çalışan məhkəmə və ticarət sistemi, kollektiv idarəetmə üsulu yoxdur, orada normal teatr, kitabxana və mühit formalaşa bilmir. Çünki hakimiyyət orqanı şəxsiyyətləşdirilib, konkret adamlara bağlıdır. Normal mühitin formalaşması üçün dövlət abstarksiya olmalıdır. Absktraksiya isə dövlətçiliyin çox yüksək səviyyədə inkişafını tələb edir. Bu isə hüququn hesabına baş verir. Hüquqi şəxs uydurma şəxsdir. Əslində, konkret adamlar var, amma onlar nəzərə alınmır. Hüquqi şəxs – təşkilatdır, nəşriyyatdır, kitabxanadır, mağazadır. Hüquqi şəxs anlayışı Romada formalaşmışdı, ancaq feodalizm dövründə hüquqi şəxs təsisatı inkişaf edə bilməmişdi. Çünki kilsə faktoru və kilsənin fəlsəfəsindəki “mistik bədən” anlayışı vardı – yəni kilsə özünü İsanın yer üzündəki vücudu adlandırırdı. Kilsə torpaqlar alırdı, icmalar təşkil edirdi və kitabxanalar da kilsələrin nəzdində formalaşırdı. Amma kilsə kitabxanaları açıq deyildi. Kilsə yeretik hesab etdiyi kitabları alırdı, öyrənirdi, ancaq onu heç vaxt ictimai istifadəyə vermirdi. Hətta keşişlərin də xeyli hissəsi o ədəbiyyata yaxın buraxılmırdı. İlk açıq kilsə kitabxanalarını protestantlar təsis etməyə başlamışdılar. Onlar öz kilsə kitabxanalarını hər kəs üçün açmışdılar. Katolik kilsə misteriya, gizli bilik atmosferində idi, qneseoloji qadağalar tətbiq edirdi, deyirdi ki, bəzi mövzulara toxunmaq, bəzi suallar haqqında düşünmək olmaz.
Martin Lutherin ilk çağırışlarından biri açıq kitabxanaların yaradılmasıdır. Luther, Almaniyanın bütün şəhərlərinə müraciət etmişdi ki, kitabxanalar yaradın, qoy insanlar gəlib oxusunlar. İlk nəşr olunan kitab da, ilk qadağan olunan kitab da İncil oldu. Paradoksal görünsə də, izahı var. İnsanlar kütləvi şəkildə nəşr olunan İncili evdə oxuyurdular və daha kilsəyə getmirdilər. Odur ki, kilsə İncilin nəşrini qadağan etmişdi. Martin Luther isə hər növ kitabların nəşr olunmasını, insanların hər şeyi oxumasını istəyirdi, buna səsləyirdi.
Kitab metodoloji tənhalıq mühiti formalaşdırır. Kitab insanı hansısa mənəvi mentor ehtiyacından qurtarır. Bu isə azad mühitdə mümkündür.
Kitab latınca “libre” deməkdir, latınca “azadlıq” mənasını verən “libertas” sözündən törəyib. Yəni kitab insanı azad edir. Zatən kitab oxumaq üçün azad olmağınız lazımdır, çünki mütaliəyə vaxtınız olmalıdır. Asudə vaxt məsələsi ənənəvi tarixin təqdimatlarında nəzərdə qaçırılan məsələlərdən biridir.
Azad olmayan mühitdə də kitabxana işini təşkil etmək olar. Sovet İttifaqı bunun ən böyük örnəklərindən biri idi. Güclü mərkəzi hakimiyyət hesabına məcburi və uğurlu təhsil sistemi qurmaq olar, yenə də Sovetlər buna örnəkdir. Bismark 1864-cü ildə Prussiyada baş nazir olanda “Kultur kampf” – “mədəni mübarizə” adlı bir siyasət elan etmiş və hər yerdə dövlət hesabına məcburi təhsil tətbiq eləmişdi.
1870-71-ci illərdə Fransa-Prussiya müharibələrinin sonunda Fransa Versalda məğlubiyyət müqaviləsini imzalayanda Alman imperiyası elan olunmuşdu. O zaman Bismark maraqlı bir ifadə işlətmişdi. O demişdi ki, bu, Prussiyanın kənd müəlliminin qələbəsidir. Prussiya əsgərinin yox, kənd müəlliminin. Bismarkın siyasəti totalitar olsa da, maarifçi siyasət idi. Amma Bismarkın dövründə belə, Almaniyada bizim danışdığımız mənada açıq, ictimai kitabxanalar yaranmadı. Çünki Almaniya dövləti abstraksiya səviyyəsinə yüksəlmədi. Hegel abstrakt iradə haqqında nə qədər yazsa da, Almaniyada bu, mümkün deyildi. Çünki Bismarkın şəxsi nüfuzu hər şeyi alt-üst edirdi. Parlamentin legitimliyi aşağı idi. Ona görə, dövlət şəxsiyyətləşdirilmişdi, rəmzləşdirilmişdi.
Prussiya kralı II Fridrix alman dilini aşağılayırdı. O, Volterlə fransız dilində yazışırdı. Hətta fransız dilində “Antimakiavelli” adlı kitab da yazmışdı. II Fridrix Volterə yazdığı məktubda alman dilinin kobud, yararsız olduğunu deyirdi. Amma qısa bir müddətdən sonra Almaniyada romantik partlayış baş verdi. Fichte, Schiller, Feuerbach, Schopenhauer, Göte, Kant, Hegel bu nəslin nümayəndələridir. Halbuki ondan 10-15 il əvvəl Fridrix yazırdı ki, alman dili hara, fəlsəfə, ədəbiyyat hara.
Bəli, totalitar maarıfçilik mümkündür. Ancaq həmin dövrdə Almaniya Avropanın çoxdan keçdiyi romantizmə aludə olmuşdu, müəlliflər – bəlkə Hegeli çıxmaq şərtilə – hər şeyə romantik yanaşırdılar, hətta Almaniyanın özünün belə vəhdətini təsəvvür edə bilmirdilər.
Fichte ilə Schillerin bir yazışması var. Fichte fransız inqilabının fanatına çevrilmşdi və hesab edirdi ki, bu, Almaniyada da olmalıdır. Schillerlə yazışmalarında “biz fransızlar kimi olmalıyıq” deyirdi. 1796-cı ildə Schiller Fichteyə yazırdı ki, almanların millət olmaq haqda düşünməsi hələ tezdir, çünki almanlar hələ adam olmalıdırlar.
Sovetlərdə qısa bir zamanda uğurlu təhsil sistemi quruldu, ancaq humanitar təhsili oldürdülər. Çünki bu, təhlükəliydi. Amma texniki elmləri, xüsusilə, hərbi sənaye ilə əlaqəli elmləri təşviq edirdilər və bu sahələrdə çalışan alimlərin nazıyla oynayırdılar. Çünki bu, ölkənin ideologiyasına uyğun idi.

Mənbə: Azlogos.eu