Edebiyyat.az » Ədəbi tənqid » Ayla Hüseyn — “Ölülər” – Zamansız Çağırış: Daxili Ölümə Qarşı Diriliyin Nidası.

Ayla Hüseyn — “Ölülər” – Zamansız Çağırış: Daxili Ölümə Qarşı Diriliyin Nidası.

Ayla Hüseyn — “Ölülər” – Zamansız Çağırış:   Daxili Ölümə Qarşı Diriliyin Nidası.
Ədəbi tənqid
admin
Müəllif:
17:46, 20 iyul 2025
144
0
Ayla Hüseyn — “Ölülər” – Zamansız Çağırış: Daxili Ölümə Qarşı Diriliyin Nidası.



 Bəzən insanlar nəfəs alır, amma yaşamır. Bəzən gözlər açıq olur, ancaq heç nəyi görmür. Və bəzən bir xalq olur ki, qəbirdəkilərdən daha susqun, daha hərəkətsiz, daha ölü… Bədənlər hərəkət edir, dillər danışır, fəqət içəridə bir səssizlik, bir dilsizlik hökm sürür. Ruhlar təslim olub, ağıl susub, vicdan isə yatıb. Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri də məhz bu halın portretidir–dirilərin ölü olduğu bir dünyanın aynasıdır. 

Bu sadəcə bir komediya deyil, bu bir millətin cəhalətə məhkum edilməsinin fəryadı, cəmiyyətin düşüncə azadlığından məhrum edilməsi, mövhumat və qorxu ilə zəncirlənməsi faciəsinin sərt tənqididir. 

Bu əsər, doğrudan da, bizi güldürərkən utandırır, düşündürərkən sarsıdır. Və sual qoyur: “Əslində kimdir ölü: qəbirdəkilər, yoxsa yaşayanlar?”

Əsərdəki qəhrəmanların hərəkətsizliyi, susqunluğu, qorxusu bir millətin daxili ölümünü simvolizə edir. Bu ölüm təkcə bədəndə baş vermir, o, ruhda, vicdanda, beynin qaranlıq künclərində yaranır. İnsanlar düşünməkdən, soruşmaqdan, tənqid etməkdən qorxurlar. Susqunluq bəzən qorxu, bəzən təslimçilik, bəzən isə səssiz qəzəbin ifadəsidir. Mutilik o qədər yayılmışdır ki, insanlar arasında əlaqə, hətta ünsiyyət belə formal olur. Onların gözləri açıqdır, amma heç nə görmür. Onlar danışır, lakin heç nə demir. İnsanın ən böyük faciəsi də budur: ağlını, vicdanını, ruhunu itirmək.

Müəllif cəmiyyətin susqunluğunu, düşünməkdən qorxan insanın faciəsini, mövhumatla zəhərlənmiş həyat tərzini sözün iti ucu ilə məhv etməyə çalışır. Amma bu sözləri kim deyir? Kimin diliylə eşidirik bu acı həqiqətləri? Bu sualın cavabı bizi əsərin obrazlarına aparır. Onlar sadəcə personaj deyil. Onlar bu gün də içimizdə gəzir. Onlar həm güldürür, həm də düşündürür. Və hər biri bir həqiqəti daşıyır…

Kefli İskəndər susqunluğu, qorxunu və mövhumatı sındırmağa çalışan bir işıqdır. O, cəmiyyətdəki qaranlığı görür, düşünür, əsərin ən ayıq beyni kimi çıxış edir, Şeyx Nəsrullahı və onun “gücünü” qəbul etmir və buna görə də, “ölülər” onu “dəli” adlandırır, ona və onun fikirlərinə ötəri yanaşırlar. O, sadəcə bir personaj deyil, o, əsərin susmayan vicdanıdır. Obrazın əhəmiyyətini başa düşmək üçün dövrün təhsil mənzərəsinə nəzər salmaq kifayətdir. O dövrdə təhsil demək, yalnız dini mədrəsələrdə Quran əzbərləmək, dünyəvi elmlərdən uzaq qalmaq, sual vermədən itaət etmək demək idi. Dini təhsil xalqın ağlını yox, itaətini artırırdı. Hər şeyi “qismət”ə, “qəza-qədər”ə bağlayan bir sistemdə fərdi məsuliyyət, sosial tərəqqi və azad düşüncə üçün yer yox idi. Mədrəsələr təkcə elmsizlik deyil, həm də susdurulmuş bir gələcəyin məktəbləri idi. İskəndər nə mədrəsə qurtarıb, nə alimdir, nə də başına əmmamə qoyub insanlara hökm verir. Amma onun qaranlıqdan qorxan, qorxduqca susan bir topluma dedikləri, əslində bir oyanış sədasıdır. O, insanlara öyrədilmiş qorxuya qarşı düşüncə ilə mübarizə aparır. Adam olmağın alim olmaqdan daha vacib olduğunu dilə gətirir. Çünki bu cəmiyyətdə illərlə söz əzbərlədilənlər “adam olmağı” unudublar. 

Kefli İskəndərin dediklərinə bəzən gülürlər, çünki onu ciddi qəbul etmirlər. Amma onun “məntiqsizlik içində məntiq axtaran” ironiyası elə dərin həqiqətləri ortaya qoyur ki, insan bu gülüş ardınca da utanc hissi ilə qarşılaşır. O, xalqı susmağa öyrədən din xadimlərinə qarşı çıxır. Cəmiyyətin “şeyx” damğasıyla qorxudulanlarını deyil, həqiqəti müdafiə edir. Bu da onu narahat edir, çünki bilir: düşünmək bu torpaqda günah, soruşmaq təhlükə, susmaq isə mükafatdır. İskəndər içində yaşadığı bu “ölü şəhər”i görür. Və bəlkə də, bu səbəbdən “dəlidir”, çünki həqiqəti görənlərin dəli sayıldığı bir yerdə başqa cür yaşamaq olmur. O, ətrafındakı cəmiyyətin çürüməsini, susqunluğunu, düşünməkdən qorxmasını acı gülüşlə izah edir.

 Əsərdə İskəndərə qarşı qoyulan obraz Şeyx Nəsrullahdır. İskəndər azadlıq və düşüncənin səsini təmsil etdiyi halda, Şeyx Nəsrullah qorxu və itaətin simvoludur. Bu qarşıdurma təkcə əsərdə deyil, hər zaman və hər yerdə cəmiyyətlərin mübarizəsinin mahiyyətidir. Azadlıq üçün səs çıxarmaq, haqsızlığa qarşı durmaq, düşünmək və vicdanla yaşamaq bəzən cəmiyyətdə “dəlilik” kimi qəbul edilir. Qorxu və susqunluq isə bu “dəliləri” susdurmaq üçün ən güclü silahdır.

Şeyx Nəsrullah–xalqı qaranlıqda saxlamaq üçün işığı düşmən elan edən, düşüncə əvəzinə itaəti təbliğ edən, qorxunu silah, mövhumatı hakimiyyət edən bir güc. Şeyx Nəsrullah şeyx kimi tanınsa da, əslində həmin şeyx simasının altında toplumun zəncirlənmiş şüuru yatır. O, bir şəxs deyil–sistemin özüdür. Ölü bədənləri dirildəcəyini iddia edən, lakin canlı bədənlərin ruhunu, düşüncəsini, iradəsini öldürən bir yalandır. O, insanların düşünmək istəklərini boğur, sual vermək əvəzinə itaəti təbliğ edir, mövhumatın gücü arxasında gizlənir. Dini təhsil bəzən savadsızlıq və qorxu yaratmaq üçün bir alətə çevrilir, azad fikrin, tənqidi düşüncənin qarşısını almaq üçün bir “qapı” olur. Bu isə cəmiyyətin inkişafına ən böyük zərbədir. Onun varlığı sadəcə dini manipulyasiya deyil, o, xalqın düşünmək cəhdlərinə atılan daşdır. Elə bir daş ki, həm zəkaya dəyir, həm də iradəyə. Və biz oxucu olaraq bəzən bu obrazın hərəkətlərinə gülürük… Amma bu gülüş, acı bir gülüşdür. Çünki Şeyx Nəsrullah sadəcə bir səhnə qəhrəmanı deyil, o bizim tanıdığımız, hətta bəzən seçdiyimiz reallıqların simasıdır. O, savadsızlığı qoruyur, çünki bilir ki, bilik azadlıqdır. O, sualı qadağan edir, çünki sual təkamülün başlanğıcıdır. Və o, cəhalətə dua ilə pərdələr çəkir ki, kimsə gerçəyi görməyə cəhd etməsin.

Cəlil Məmmədquluzadə bu obraz vasitəsilə bizi silkələmək istədi. Qəflət yuxusundan oyatmaq, öz əlimiz ilə ucaltdığımız bütlərə “bəsdir” dedirtmək istədi. Amma bu gün, illər sonra belə “Ölülər”də səslənən qorxuların səhnədən enmədiyini görmək əsl faciənin hələ də yaşandığını sübut edir.

Bir xalq düşüncəsiz yaşayıb qorxular içində baş əyirsə, orada həqiqətən həyat yoxdur. Sadəcə mövcudluqdan ibarət bir səssizlikdir. İnsanın ruhu susur, arzuları məhv olur, ümidləri külə dönür. Belə cəmiyyətdə azadlıq yox, əsarət hökm sürür: düşünmək günah, susmaq isə qəhrəmanlıq sayılır.

“Ölülər” əsərinin sonunda Kefli İskəndərin səsləndirdiyi nitq isə sadəcə bir obrazın danışığı deyil, bu Mirzə Cəlilin xalqına olan ən sərt, ən kəskin və ən həqiqi müraciətidir. Bu nitqdə İskəndər əsər boyu görünən cəhaləti, qorxaqlığı, yalançı dindarlığı və düşüncə məhrumluğunu açıq şəkildə ifşa edir.

Şeyx Nəsrullah ortaya çıxıb “ölüləri dirildəcəyəm” deyəndə guya möcüzə göstərəcək idi. Və bu xalq, bu illərlə susan, baş əyən, şeyxin hərəmxanasına balaca qızlarını göndərən bu xalq birdən-birə narahat oldu. Bəli, narahat oldular! Ölülərin dirilməsi onların çılpaq həqiqətlə üzləşməkləri demək idi. Çünki onlar arvadlarını yumruq altında öldürmüş, öz qardaşlarını torpağa verəndən sonra arvadlarını almış, ölən dostlarının yetimlərinin malını yemişdilər. İndi həmin ölülər dirilib bu rəzaləti görəndə nə deyəcəkdilər? “Tuf sizin üzünüzə!”– bu söz onların ən böyük qorxusu idi.

Məhz bu səbəbdən dirilməklərinə razı olmadılar. Ona görə yox ki, Allahın işinə qarışmaqdan qorxurdular. Sadəcə ləyaqətlərini itirməkdən, ifşa olunmaqdan qorxdular. Çünki onların vicdanı çoxdan ölmüşdü: diri ikən ölü kimi yaşamağı seçmişdilər. Onlar dirilikdən yox, həqiqətdən qorxurdular.

Halbuki bu xalq öz balaca qızlarını Şeyx Nəsrullah kimi bir saxtakara, bir əxlaqsız din adamına “behişt ümidi” ilə verərkən səs çıxarmadı. Onlar əxlaqsızlığın, vicdansızlığın, qeyrətsizliyin qarşısında boyun əydilər.

“Ölülər” əsəri 1909-cu ildə yazılsa da, onun mesajı zamansızdır. Bu əsərdəki qorxu, mövhumat, susqunluq və düşüncəsizlik günümüzdə də aktualdır. Müasir cəmiyyətlərdə də bəzi yerlərdə düşünmək qorxudur, sual vermək cəsarət tələb edir. Dini təhsilin, bəzi ideologiyaların azadlığın deyil, məhdudiyyətlərin simvoluna çevrilməsi məsələsi hələ də qalmaqdadır. İnsanlar düşünməkdən qaçır, həqiqəti görmək istəmir, qaranlıqda qalmaq istəyirlər. Bu isə təkcə bizim cəmiyyətimiz üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün böyük təhlükədir. Ona görə də “Ölülər” təkcə bir ədəbiyyat əsəri deyil, həm də düşüncə və azadlıq üçün əbədi çağırışdır.

Cəlil Məmmədquluzadə “Ölülər” ilə bizi sarsıtdı, oyatmağa çalışdı, diriltmək istədi. Amma görünən odur ki, illər keçsə də, biz hələ də o ağır zəncirləri qırmağa cəsarət etməmişik. Hələ də başımızda Şeyx Nəsrullahlar gəzir, hələ də qorxu bizi boğur, düşünməkdən qaçırıq. Bu əsərdəki faciə bitmir, o, bizim həyatımızda, gündəlik gerçəklərimizdə davam edir. Və bu təkcə ədəbi bir obraz deyil, bizə qayıdan, bizi düşünməyə çağıran, amma bəzən susan, bəzən qorxan həqiqətdir. Və ən ağrılısı budur ki, bu vəziyyət çox uzaq deyil, çox da yad deyil. Bu, bizim həyatımızdır...

Ölü olmaq üçün məzara girməyə ehtiyac yoxdur. Düşünməkdən imtina edən, ağlını başqasının əlində oyuncağa çevirən, vicdanını susduran hər insan artıq dirilikdən imtina etmiş, ruhən ölüdür. Həqiqi ölüm bədəndə deyil, düşüncədə, iradədə baş verir. Beynini zəncirləyən, ürəyini bağlayan, azadlıqdan əlini üzən insan artıq cəsəddir, özünü zindana atan ruhdur.

Cəlil Məmmədquluzadə “Ölülər” əsəri ilə məhz bu “daxili ölüm”ə işarə edir–yaşamaqla ölmək arasındakı sərhədin itirildiyi anlara.

Ona görə də, əziz oxucu, unutma: Həqiqi dirilik düşünməkdə, soruşmaqda, özün olmaqda gizlidir.


“Ölülər rahat idi. Əsl dirilməli olanlar yaşayanlar idi...” 

(Mirzə Cəlil, “Ölülər”).



Naxçıvan Dövlət Universitetinin, “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimliyi” ixtisasının III kurs tələbəsi.

Ctrl
Enter
ohv tapdınız?
Ctrl+Enter sıxıb bizə bildirin
Müzakirə (0)