Nizami Bayramlı - Bir otaqda unudulmuş əlyazma
Gəlin bu hekayəyə elə yanaşaq ki, onu bir laboratoriya masasında deyil, ruhun bir vitrini önündə çözək. Burada bədii, poetik, metaforik təhlil
əsas olacaq – sanki Bahəddin Salman bu mətni yazmayıb, onu bir yaradan nəfəsi ilə üfürüb, biz də onu içimizdə daşıyırıq.
Hekayənin qəlbi, təmrin nöqtəsi, o açıq deyilməyən “ah” – siyirtmədə gizlədilmiş bir Tanrıdır.
"Tanrım, sən bu siyirtmədəsən"
Əgər Tanrı göydə yoxdursa, əgər Tanrı ürəkdə yoxdursa, əgər Tanrı insanın əllərindən çəkilibsə, nə qalır? Bir siyirtmə. Taxtanın, tozun, qaranlığın içində qapanmış bir Tanrı. Sanki Kuçinski öz inancını, ümidini, Tanrı ilə bağlı nə varsa, bir çəkməcəyə basıb kilidləyib. Bu bir dəfn mərasimidir, amma ölü bədən yox, Tanrının xatirəsidir.
Hekayədəki ən təmiz sevgi cümləsi budur:
“O da mənim kimi eybəcərdi… Mənim qardaşımdı…”
Bu cümlə oxucunun ürəyinə dəyməlidir. Çünki bu, bir insanın bir iti sevməsi deyil. Bu, öz eybəcərliyini başqasının üzərində görüb onu qucaqlamasıdır. Bəlkə də həyatında ilk dəfə nəyəsə “mənimki” deyə bilər Kuçinski. Və nə ironiyadır – bu “nəyəsə” bir gözlü, quyruqsuz, dəli bir itdir.
Bu cümlə insanlığın müflisliyinə tənədir, çünki insanlıq ona “qardaşım” demədi. Amma o, heyvana dedi.
Milçək bu hekayədə əşya deyil, səsdir. Amma hansı səs?
Vicdan səsi deyil – çünki vicdan artıq yoxdur.
Tanrı səsi də deyil – çünki Tanrı siyirtmədədir.
Bu, xatirələrin, keçmişin, ölən ümidlərin cingiltiləridir. Milçək öldürülməlidir. Çünki keçmiş xatırlanarsa, dəli olmaq asandır.
Milçək səsini susdurmaq – ruhi sükunət yaratmaq deyil, əksinə ölümə susamaqdır.
Bahəddin Salmanın sənətkarlığı burada zirvəyə çatır. Adi bir milçəkqıranı o, bir öldürmə icazəsinə, Tanrının yerini alan simvola çevirir.
Kuçinski milçəyi öldürmək üçün bu əşyanı əlinə alır, sonra isə insanı öldürür.
Burada dərin bir metafora var:
Əgər insan səsini kəsmək istədiyi milçəklə insanı eyni yerə qoyursa, bu, artıq sadəcə ruhi xəstəlik deyil. Bu, dünya ilə bağları qırılmış insanın Tanrıya qarşı qiyamıdır.
İnsanı milçək sayan bir varlıq artıq Tanrının yerindədir.
Sanitarın başına gələnlərdən sonra Kuçinskinin dediyi o söz var ha…
“Sakitləşdim.”
Bu söz, qanın səsini susdurmur. Bu söz bir insanın Tanrıya çevrilmək istədiyi anın dəhşətidir.
“Sakitləşdim” – yəni “qarşımdakı düşməni yox etdim”, “mən özümə Tanrı oldum”, “hakimiyyət mənim əlimdədir”.
Bu təkcə sanitarın ölümü deyil. Bu, vicdanın basdırılması, bəşəriyyətin içindəki ilahi səsin boğulmasıdır.
Bu cümləni sanitar deyir. Elə-belə, yarızarafat, yarıciddi.
Amma bu cümlə hekayəni qıfıllayır.
Çünki doğrudan da Kuçinskinin Tanrısı orada – o otaqda, o siyirtmədədir. Bəlkə də daha heç yerdə deyil.
O Tanrı artıq səmavi deyil.
O Tanrı artıq mərhəmətli deyil.
O Tanrı artıq qulaq asmır, əfv etmir, təsəlli vermir.
O Tanrı bir otaqda unudulmuş əlyazma kimidir. Və bu unudulma, bu qapanma – Tanrının yoxluğu deyil, Tanrısızlığın özüdür.
Bu hekayə bir sual qoyur:
Əgər insanın içindən Tanrını çıxarsaq, nə qalır?
– Bir siyirtmə.
– Bir milçəkqıran.
– Bir də "sakitləşdim" deyən adam.
Bahəddin Salman demir ki, insan Tanrısız qalanda mütləq cani olar. Amma deyir ki, Tanrının yoxluğu artıq bir fəlakət yox, bir vərdiş olanda, fəlakət sakitləşmə halına çevrilər.
Bu hekayənin sonunda Tanrı göydə yox, çəkməcədə yatır. İnsan isə yer üzündə deyil, ruhunun zirzəmisində gəzir. Kuçinskinin içindəki Tanrı artıq dua eşidən deyil – o, unudulan, toz basan bir əşyadır. Bahəddin Salman bizə səssiz bir fəryad buraxır: insan Tanrını unutduğunda, içindəki mərhəməti də yavaşca siyirtməyə qıfıllayır. Və o qıfıl açılmadıqca, insanlıq daha çox səssiz qətllərin, sakitləşmiş cinayətlərin dünyasına çevrilir. Necə deyərlər, bu hekayə bir dua kimi başlayır, lənət kimi bitir.
Amma son olaraq Bahəddin Salmana 2-3 nəsihət xarakterli fikirlər bildirməyi də ədəbi prosesin sürətlənməsi üçün özümə borc bilirəm. Səssizlik bəzən cəmiyyətin ən güclü hayqırtısıdır. Danışmaq istəyən bir nəfər, susmağa razılaşmış min nəfərlə təkbaşına vuruşur. Laqeydlik, bir xalqın gündəlik geydiyi ilk libas ola bilər. “Yer yoxdur” bəhanəsi, əslində “qorxuram” etirafının karnavala çevrilmiş formasıdır. Empatiya yer istəyəndə, insanlar gözlərini pəncərəyə dikirlər. Hərə bir küncdə rahat oturub, başqasının sıxıntısına yer ayırmamaqla özünü qoruduğunu sanır. İnsanların susqunluğu, zorakılığın ən sakit formasına çevriləndə hekayələr boğulur. Bəzən bir qadının ayağa qalxması, yüz kişinin otura-otura məğlub olmasından daha böyük cəsarətdir.
Bu hekayədə heç kim qəddar deyil — hamı sadəcə qorxur, amma qorxduğunu da demir.
Əgər bir səs qalxmırsa, bu o demək deyil ki, heç kim içində qışqırmır.
