M. Ə. Rəsulzadə - Şəhriyarın “Heydər Babaya salam” və "Dədə Qorqud" haqqında yazısı

“Heydər  Babaya  salam”  əsərində  şair  bir  dağ  çevrəsində  keçən uşaqlıq  xatirələrini  canlandırır.  “Dağ  yanından  saf  və  aydın”  bir  su  duruluğuyla  axan  və  Azərbaycan   ləhcəsindəki   təbirlərin “bütün lətafətini” ustaca lətif  edən  bir  üsulla  Şəhriyar illərdən bəri  könlündə  bəslədiyi həsrəti,  məşuquna  ermiş  (çatmış)  bir  aşıq hərarətiylə  tərənnüm  edir. Məşhur  saz  şairlərinin  qullandıqları  cana  sinən bir  ahənglə  yazılan “Heydər  Baba”  76 bənddən ibarətdir.  Bu bəndlər təbiətin  kənd həyatının uşaqlıqda  oynanan  oyunların,  xalq  əyləncələrinin bayram  və  matəm günlərinin,  adət və  ənənələrinin, yaz-qış  həyatdakı  bütün hadisələrin birər canlı  tablosunu  verirlər.  Bu  tabloları  təsvirdə  qullanılan  insanın  xalq ağzında  söylənən  sadə, fəqət  canlı  kəlmələrlə  təşəkkül  etməsi,  ona  ayrı bir  gözəllik  və  ifadə  qüdrəti bəhs  edir.  Şair  xalqın  danışdığı  dili  elə  axıcı bir  şeir  dili  halına  gətirir  ki, bunu oxuma-yazması  olmayan  bir  kəndli anladığı  kimi,  ədəbi  zövqü incəlmiş  hər  hansı  bir  aydın  da  böyük  bir  həzz ilə  oxuyur  və  gerçək bir  sənət  əsərindən duyacağı  həyəcanı  duyar... ...Təbriz  poçtunun  yetirdiyi  bu  xariqə  əsərin  Azərbaycan ədəbiyyatında  bir  hadisə  təşkil  etdiyi  bizcə  şübhəsizdir. Zəngin Azərbaycan   ədəbiyyatı  ənənələrində   hadisə  və  mərhələ  təşkil  edən əsərlər  az  deyildir,  fəqət  bunlardan  xüsusilə,  son illərdəki  ədəbi  həyatda görünənlər  arasında  heç  biri  “Heydər  Baba”  qədər  canlı,  qanlı  və  bir baxıma, hətta  deyə  bilərsiz  ki,  milli deyildir. “Heydər  Baba”da  xalq  yaradıcılığının  gerçək  qaynaqlarından  feyz alan, folklorumuzun bütün gözəllik  və  zənginliklərini  özündə  əks  etdirən səmimi,  təbii  bir  şeir  çeşidi  var.  Çağdaş  ədəbiyyat  anlamına  mütabiq (ardınca  gələn)  olan bu parlaq  əsər,  milli  yaradıcılıq  qüdrətini təmsil  edən bir  əzəmət və  ehtişamdadır! Farscanın  fəsahət və  bəlağətinə  məcbur  olub  illərcə  ana  dilini yadırğamış  ikən  azərbaycanlı  sənətkarın,  derkən,  bu qədər  milli  bir  şeir yazması  yaşadığımız  günlərin  ən böyük hadisəsidir!”

“Azərbaycan”  jurnalı.  Ankara, yıl:4, sayı:  4-5 (40-41), iyulavqust  1955-ci il. “Azərbaycan”  jurnalı.  Ankara, yıl:4, sayı:  6-7 (42-43), sentyabr oktyabr  1955-ci il.  

“Dədə  Qorqud  dastanları”  “Türk xalq  ədəbiyyatının  şah  əsəri  olan bu dastanlar, son illərin siyasi  günlük bir  mövzusunu təşkil  edir.  Azğınlaşan  Bolşevik Ruslaşdırma  siyasəti gərəyincə, bunlar,  azərbaycanlı  aydınları  yenidən ələyib qızıl xəlbirdən keçirməyə  vəsilə  oldular. “Kitabi-Dədə  Qorqud  ela  lisani taifey-i  Oğuran”  adını  daşıyan  XVI yüzildə  yazılmış  bir  nüsxəyə  ilk  dəfə  Almaniya  krallıq  kitablığının fihristini (içindəkiləri) tənzim edən  Fleischer  rastladı.  Daha  sonra Bartold, Diz, Moldke  və  s.  kimi  bilgin  müsteşriklər  (şərqşünaslar) tərəfindən incələnən bu dastanlardan bir  qismi  müxtəlif  Avropa  dillərinə çevrildi.  12  dastanı  əhatə  edən  bu  kitab  haqqında  mütaliələr  yazıldı  və mübahisələr  aparıldı.  Nəticədə  Dədə  Qorqud və  ya  Qorqud  Atanın,  tarixi deyil,  Xızır  kimi  əfsanəvi  bir  şəxsiyyət  olduğu  üzərində  duruldu: Dastanların  Azərbaycan  sahəsində  və  Azərbaycan  xalqı  tərəfindən yaradılan bir  əsər  olduğu  qənaətinə  varıldı. X-XI  yüzillərdə  Orta  Asiyadan  Azərbaycana külliyyətli Türkmən tayfaları  gəldi. Bunlar  özləri ilə  bərabər  Oğuz  qəhrəmanlıq  xatirələrini də gətirmişlərdi.  Yerli Azərbaycan  şərtlərinə  uyan bu xatirələr bədii ədəbiyyat  və  dastanlar    şəklini  aldılar.  Dədə  Qorqud  dastanları  bax  bu dastanlardandır”.  “Azərbaycan” jurnalı, Ankara, il:1, sayı:  6, 1 sentyabr  1952-ci  il. Ədəbiyyat  haqqında  “Ədəbiyyat  rəhbərdir.  Rəhbərin  nöqsanı  həqiqət  yolunu  tutanların nöqsanına  mövcib  (lazımınca)  olur.  Buna  görə  də  mütəməddin  (mədəniləşmiş)  millətlərdə  ədəbiyyat  həyatın  bütün  vəqəələrini(əhvalat, hadisə) tənqid etdiyi  kimi  özünü də  tənqid  edir. Çünki, özü də  həyatın  bir vəqəəsidir.  İnsanlara  tənqidi-nəfs  öyrədən  ədəbiyyat  özünü tənqid etməsə idi alimi-biəməl məqamında  qalan idi”.  

“İqbal” qəzeti, 10 oktyabr  1913-cü  il, N476. Ana dilini bilmək  “Öz  dilini bilməyib  də  sırf  başqa  bir  dildə  ziyalılaşan  və  təkəllüm (danışmaq,  söyləmək) edənlər,  bir dərəcəyədək  gülünc  olurlar. Mənsub olduqları  mühitə  mərbutiyyətləri(bağlılıq)  az  qalır.  Bir  mühitdən uzaqlaşıyor, digər  mühitə  də  tamanülə  iltihaq   (birləşmə)  edəmiyorlar”.

“ İqbal” qəzeti, 4 iyul  1913-cü  il, N402.