Aydın Talıbzadə - “Yer və göy enerjisinin bildiriciləri: “in” və “yan” başlanğıclarının türk variantı”
Öncə məqalənin adı ilə bağlı müəyyən mesajlar.
Yəni ki… biz də, haradasa, bir Həllac olub sözləri
didək, diddikcə onların cövhərinə, ilkin mənasına yaxınlaşaq.
Ayrı cür söyləyim fikrimi: gəlin, sözlərin qaranlığını işığa tutaq, onları yumurta kimi sındırıb görək ki, batində gizlənmiş o məna-arxetip bizə nələrdən danışır.
Sözün əslinə, həqiqətinə qayıdaq, semantik çənbərinə varaq. Çünki bir də baxırsan ki, sözdə məna itib-batıb və söz olub teyxa işarə, bildirici, eyham.
Mənim bu dəfəki yazımın predmeti, nə qədər gözlənilməz səslənsə belə, qarındır. Təbii ki, fizioloji aspekt hədəfdə deyil. Məni maraqlandırır: sözün arxaikası, semantikası və mədəniyyət şəbəkəsində “qarın” anlayışı ilə ilişikli qurulan paradiqmalar; məsələn, əməl və qarın, qavrayış və qarın, təcəssüm və qarın…
Zöhdü, sufiliyi, fəlsəfəni, ideoloji mesajları qoyuram bir kənara.
Qarın hər şeydən birincidir, hər şeydən əfzəldir və növbədə dayanmır, növbə tanımır, növbə gözləmir, vaxtı, saatı və hətta ən ali qanunları, yasaqları istədiyi kimi poza bilir. Onun “hökmləri” növbəsiz icra edilir.
“Yox” qarın üçün yoxdur. Qarın yoxla üzləşəndə insan tələf olur.
“Qarın” deyəndə hamı bədənin əzalarından birini düşünür. Düşünür ki, qarın olmasa, heç-zad olmaz. Və sonra da heyfsilənib bir də təzədən düşünür ki, qarın olmasaydı, hər şey yaxşı olardı, dava-dalaş, vəhşilik, müharibə-filan olmazdı. Bu sayaq düşünüşün nəticəsi də gün kimi aydın: günahların hamısı qarındadır. Beləliklə, həyat bərabərdir qarın. Başqa sözlə, qarın elə həyatın özüdür və ya həyat qarın üstündə qurulub. Dünyada (həyatda) mövcud bütün günahların mayasında o, durur.
İnsanın cəmi iki həqiqi problemi mövcud: yemək və çoxalmaq. Hər iki aktın məramı fani dünyada öz ömrünü, öz hüceyrələrinin ömrünü uzatmaqdır. Bunun yolu isə qarından keçir. Ağıl bu məqamda yetərli korrektə aparmağa acizdir.
Simvollar aləmində insan (aləm-i səğir – kiçik dünya) makrokosmun (aləm-i kəbir – böyük dünya) xəritəsidir, kiçik modelidir, kainatın, kosmosun güzgüsüdür. Ezoterik bilgilərin təhlil cədvəllərində qarın Yer kürəsinə tay tutulur. Orta çağların sufi risaləsi “Afaqnamə” də birbaşa bəyan eləyir ki, qarın mikrokosmda şir bürcünün təmsilçisidir.1
Şir də, təbii ki, sultan kimi qavranılır; şir-adam isə Sfinksdir: bədəni və quyruğu torpağa yaxındır, sarı, pırtlaşıq yalı isə – Günəşə. Qarın Yer kürəsidir, torpaqdır və “günəş kələfi” qarın boşluğunun üstündə bədənin akkumulyativ əzələsi kimi çalışır. Bundan da belə nəticə çıxır ki, qarın Günəş və Yer birgəliyini bir sistem kimi özündə təcəssüm etdirir və qarın bədənin sultanıdır. Sultandırsa, biz onun əmrinə tabeyik.
“Mən” qarnı inkar eləyəndə, ideyanı müqəddəsləşdirib, ilahiləşdirib qarına yuxarıdan aşağı baxanda, onun tələbatları ilə hesablaşmayanda qəhrəman olur və… ölür. Çünki qarın ciddiliyi, qüruru, qəhrəmanlığı, üsyanı, təhqiri, təkəbbürü sevmir və ləngimədən urvatlını urvatsız eləyib qəhrəmandan öc alır.
Ondan ötrü ki, qarın materiyanın permanent enerji və gübrə istehsalçısıdır: materiyanı bir formadan başqa bir formaya salır, transformator funksiyasını yerinə yetirir, onun hərəkətinin təminatçısı olur. Qarın canlı materiyanın varlıq iksirini, varlıq cövhərini içinə topladığı yemək və mayelərdən hasil edir.
Vallah ki, qarın əsl əl-kimyaçıdır.
Hələlik təzə heç nə söyləməmişəm, amma söyləyəcəyəm. Bunun üçün Azərbaycan türkcəsində “qarın” sözünün qapsadığı ilkin mənaya doğru yol alaq, bu sözün semantik çənbərinə varaq: görək, tutalım, elə Dədə Qorqudun özü, onun simasında isə bütün türk elatı, niyə qarına torba, kisə və ya çuval deməyib, qarın deyib.
Qarın qapalıdır: topa bənzəyir, yumrudur; yarılmayınca içi görünməz.
Qarın qarpız kimidir.
Qarın pırpız forma alanda qarpız olur.
“Qarpız” sözünün mənasını əksəriyyət “qar” və “buz” anlamlarının birgəliyi müstəvisində aramağa meyllidir. Əgər elə isə onda “yarpız” “yar” və “buz” kimi çözülməlidir? Yox, məncə… Sözün etimoloji aspektlərini qoyuram bir kənara… Hərçənd mən elə fikirləşirəm ki, qarpız pırsımış, pırpızlaşmış, dəbərmiş, şişmiş qarın obrazının semantikasında öz adını tapıb. Qarpız giləmeyvələrin pırpızıdır, şişmanıdır.
Bədəndə pırpızlaşan nəsnə həmişə qarındır.
Kəndirdən yapışan kimi dildən yapışıb söz quyusunun dərinliklərinə enək: o yerdə ki mifoloq Mirəli Seyidov dayanmışdı, bax, ondan da o yana gedək, arxaik düşüncə müstəvisində mənaların səslərə hopmasını, səslərdə kodlaşmasını, söz olmasını, sözə çevrilməsini izləyək.
Azərbaycan türkcəsində “qarın” kəlməsinin semantik çənbərində “bədən üzvü” anlamından savayı daha nələr gizlənir? Bu söz necə peyda olub, necə dilə gəlib, necə dilə ilişib dildə qalıb?
“Qarın” sözünün küylü lokomotivi “qa”dır. Vurğu da həmin bu “qa” hecasının üstünə düşür. Təsadüf? Dilin qanunu? Yoxsa mənanı qabartmaq, aktuallaşdırmaq cəhdi? Məncə, üçüncü daha produktiv gümandır.
Nədir belə bu “qa”?! Haradan zühur eləmiş və nəyi açıqlamış ola, yahu? Bəlkə Süleymanın bildiyi quş dilidir bu?
Kiçik bir xatırlatma, anons: gündəmdə Azərbaycan folklorudur – “Məlikməmmədin nağılı”. Həmin nağılın qısa bir fraqmentindən bilinənlər: Simurq quşu Məlikməmmədi xilas eləyib qaranlıq dünyadan işıqlı dünyaya apararkən ona tapşırır ki, havada mən sənə “qa” desəm, ət verərsən, “qu” desəm, su. Ət qurtaranda isə Məlikməmməd naəlac qalır, öz budundan bir tikə kəsib quşa atır, əvəzində xilas olur, işıqlı dünyaya çatır.
Nağıl kontekstində “qa” (torpaq başlanğıcı) əti, “qu” (su başlanğıcı) isə suyu bildirən nida sözləridir. Amma onlara bir enerji kimi də yanaşmaq mümkün. “Qa” və “qu” olmasa, Simurq uçmur, Məlikməmməd qaranlıq dünyadan (xaosdan) qurtulmur və nağıl alınmır.
Azərbaycan mifologiyasında “qa” və “qu” enerji baçlanğıclarını dil qatında simvollaşdırır. “Qa” Yer enerjisini, “qu” Göy enerjisini rəmzləşdirir: onların birgəliyi harmoniyanın atributudur.
Dadlı nə varsa həyatda, biz onları körpələrə “qaqa” (və ya “qaqqa”) kimi tanıdıb anladırıq. Körpələrlə ünsiyyətdə nağıl dili, mif dili aktivləşir: biz körpələrlə təmas quranda, onları dindirəndə sözlərin ibtidasına dönürük, sözü konfet kimi soyub sanki onun energetik cövhərini balaca cocuqlara təqdim edirik. Bu fikir bucağından məsələyə yanaşanda “qaqa” sanki xalis, saf enerjinin, “qa” enerjisinin iki misli kimi öz mahiyyətini bəyana gətirir.
Azərbaycan dilində “qa” ilə başlanan sözlərin əksəriyyəti yemək, enerji toplamaq aktı ilə ilişiklidir.
Tutalım, qab (qa+b) sözü… Bu kəlmənin əsasında “qa” diftonqu dayanır və “qa”nı tutan, “qa”nın yeyilməsinə, bir yerdən başqa bir yerə aparılmasına, daşınmasına vasitəçi olan bir nəsnə kimi semantikləşir.
Qaşıq (qa+şıq; tələffüzdə – “qaşığ” və ya “qaşıx”) enerji ötürücüsüdür. “Qa” bədəni yaşadandır, bədənin işığı ilə, aurası ilə ilişiklidir: “qa”nı içəri ötürməyə yardım edən, bədənə “qa” enerjisini ötürən mənasında anlaşılır. Başqa cür desək, “qaşıq” bədəndə “qa”nın işığını yandırır.
Qayıq (qa+yıq; tələffüzdə – “qayığ” və ya “qayıx”) sözü “qa” və “yığ” kimi oxunanda məna həməncə aydınlaşır: yəni qayıq dənizdən, çaydan, göldən “qa” (balıq, dadlı, yeməli bir şey) toplamaq, enerji toplamaq üçün insanlara yararlı bir vasitəni nişan verir.
Qatıq (qa+tıq; tələffüzdə – “qatığ” və ya “qatıx”) əslində, “qa”nı ye, “qa”nı tıx deməkdir. Nə üçün bu xüsusda “qa” aşağılanıb “tıx” felinin əmr formasına ürcah olmalıdır? Azərbaycan folklorunda biz belə bir fikir oynatması ilə üzləşirik: “Get bazara, can (ət) al, gətir, can (yəni ət) olmasa, yarımcan (yumurta) al, gətir, yarımcan (yəni yumurta) olmasa, badımcan al, gətir, badımcan olmasa, zəhrimar (qatıq) al, gətir”. Bu fraqmentdən bəlli olur ki, xalq arasında qatıq aşağılanmış nemətdir. Mümkündür ona görə ki, yeməli, doyduracaq bir “qa” kimi, bir “qa” statusunda qatığın kolorisi, enerjisi çox azdır.
Qasıq (qa+sıq; tələffüzdə – “qasığ” və ya “qasıx”) sözü “qa” enerjisinin depolandığı, saxlanıldığı bədən nahiyyyəsidir və qarınla birbaşa əlaqədədir.
Qan (qa+n) sözü axan enerjini, yəni “qa”nın mütəmadi dövr elədiyini eyhamlaşdırır. “Qan” qapalı “qa” sistemidir, “qa” dövriyyəsidir. Qan qarındakı “qa”nın cövhəridir.
“Qam”2 (qa+m) şaman deməkdir, əski oğuzlarda “qa” müqəddəs enerjisinin sahibi mənasını gündəmə gətirir. Bayaq ərz etdiyim kimi “qa” enerjisi Yer mənşəlidir: şamanlar isə həmişə yeraltı dünya ilə kontakt yaradan adamlar sayılıblar.3
Qağan – Xaqan – Xan4 sözləri də “qa” enerjisinə sahib başçını, rəhbəri tanıdır.
Qanad (qa+nad) “qa” enerjisinin göylərə qaldırmaq, pərvazlandırmaq gücünün konkretliyi qismində qavranıla bilər.
Qanun (qa+nun) tamamlanmış, bütöv “qa” sistemidir.
Qarın “qa” üçün qazandır: “qa”nı (yeməli nə mövcudsa, hamısını) material kimi üyüdüb onu eyniadlı enerjiyə çevirir.
Qaz (qa+z), qazan (qa+zan), qazanc (qa+zanc) sözləri də “qa” enerjisini müxtəlif mövcudluq modifikasiyalarında dilə gətirir.
Qazımaq (qa+zımaq) “qa” enerjisini axtarmaq, onu tapmaq, ona çatmaq eyləmini dil qatında konkretləşdirən bir sözdür (məsdərdir).
Qazı (qa+zı) “qa” enerjisini cəmiyyətdə tarazlığa gətirən, bu enerjinin paylanmasını nizamlayan hakim kimi anlaşıla bilməzmi, yahu?
Qar (qa+r) göydən tökülən nemətdir, ruzidir, bərəkətdir: insanların sabahını “qa” ilə təmin edir.
Qara (qa+ra) böyük enerji zonasıdır: azman enerji məkanını fikir selində kodlaşdırır. Materiyanın özü başdan-başa qaradır: “qa” enerjisinin təbiətini görükdürür, onu səciyyələndirir.
Qala (qa+la) “qa”nı qoruyub saxlayan yer mənasında anlaşılır.
Qaya (qa+ya) sözü “qa”nın toplanaraq ifrat çoxalması, möhkəm enerji deposuna çevrilməsi kimi semantikləşmək şansını özündə saxlayır.
Qadın (qa+dın) törəyən materiyadır, “qa” enerjisinin dövriyyə mərkəzidir. Bu sözü həmçinin “qa” tanrısı kimi də çözmək icazəli. Əjdər Fərzəlinin “Dədə Qorqud yurdu” kitabına müraciət edək: “Qatun”, “Xatın” və “Qadın” sözlərindəki “tun”, “tın” və “dın” komponentləri “Tanrı” sözünün baş komponenti “Tan”ı əks etdirir, ananın – qadının tanrı olduğunu göstərir”.5
Qarı (qa+rı) enerjisi tükənmiş qadındır.
Qat (qa+t) kəlməsi “qa”nın miqdar çoxluğuna bir işarə kimi çözülür: üst-üstə çinlənmiş “qa” qat, mərtəbə yaradır.
Qapı (qa+pı) hər şeydən əvvəl doğmalar, ləzzətlər dünyasının qapısıdır: qapı evə açılır, rahatlığa, toxluğa, əyləncəyə, cənnətə açılır. Qapı olan yerdə yaşayış var, enerji var, “qa” var.
Uçurumlar, ənginliklər qapısızdır və orada “qa” da yoxdur, qapı da.
Modern Azərbaycan folklorunun leksikonumuza yenicə “atdığı”, əlavə etdiyi “qaqaş” (qa+qa+ş) sözü “qaqa” və “qardaş” sözlərinin semantikasında bir şəbəkəvarilik əmələ gətirir.
Qarındaş (qa+rındaş=qardaş) ananın “qa” enerjisinə, yəni yeməyə ortaq olan, şərik olan insandır, potensial rəqibdir.
Qarış (qa+rış) ölçü vahididir, olsun ki, bir vaxtlar həmin bu kəlmə “qa”nın miqdarını bildirib: “qa”nın qarışla bölüb paylaşıblar. Qarışmaq isə bir-birində əriyib itmək deməkdir ki, bu da enerjinin xassəsidir. Yəni yalnız enerji elə qarışır, bir haldan o biri hala elə keçir ki, mövcud ola-ola görünməz olur.
Qavrayış (qa+vramaq) “qa”nı almaq, “qa”nı mənimsəmək kimi düşünülür. “Qav” fars dilində inək kimi anlaşılır, teyxa “qa”dan, ətdən ibarət canlını bildirir.
Qamarlamaq (qa+marlamaq) “qa”nı ələ keçirməkdə xüsusi səy, cəhd, güc, cəldlik göstərmək kimi mənalanır.
Qarışqa (qa+rışqa və ya qarış+qa) mütəmadi şəkildə “qa” daşıyan həşəratdır.
Qasırğa (qa+sırğa) “qa”nı yox edən, tükədən, heçə-puça döndərib sırğa boyda parçalara ayırıb tükədən fəlakətdir. Diqqəti yönəldirəm “qısır” sözünə…
Qabırğa (qa+bırğa) “qa”nın yerləşdiyi, “qa”nın qorunduğu səbət qismində yozulmaq ehtimalını özündə saxlayır.
Qarpız (qa+rpız) yer enerjisinin təzahür gerçəkliyidir, “qa” enerjisinin yumrulaşmış, pırpızlaşmış təzahür formasıdır.
Qarğa (qa+rğa) sözünü “ruzisiz, nemətsiz quş”, permanent “ac quş”, “acgöz quş”, “qa”dan qıraq quş, əti yeyilməyən quş mənalarının fonetik təcəssümü, fonetik şifrəsi kimi qavramaq mümkündür.
“Qa” Azərbaycan xalqının etnik mədəniyyəti müstəvisində, onun folklorunda, mifologiyasında varlığın enerji cövhəri, həyat cövhəri, materiyanın özü kimi çözülüb, yozulub götürülə bilər.
İndi də “qu” kəlməsini çək-çevir eləyək dilimizdə bulunan sözlər sırasında.
Haradan ki “qu” (su enerjisi) çəkib çıxardırlar, ora quyu deyirlər, harada ki “qu” qurtarır, ora quru sayılır. Qu-r-bağa mütəmadi şəkildə “qu” enerjisilə dolanan və yağışla müstəqim ilişkidə bulunan canlıdır: ayaqları torpaqda və ya suda olub başı ilə həmişə Göylərə istiqamətlənmiş məxluqdur.
Qu olan yerdə hər şey qurulur, ucalır, nizama gəlir, kosmos yaranır.
Türk mifologiyasında “qut”6 (qu+t) barəkədir, bərəkətdir, ilahi, ruhsal, saf, pak enerjidir, yuxarı, sakral dünya enerjisidir. Əgər qat horizontalı bildirirsə, qut – vertikalı işarələyir. Qat üfqi istiqamətdə üst-üstə çinlənmiş təbəqələrdir, qut isə bu təbəqələrin hamısını dəlib keçə bilir, onların hamısı ilə təmasda bulunur, statik, ölü formaları yaşayış formalarına transformasiya eləyir. Bir sözlə, qut qata can verir, həyat verir.
“Qu” sözü Azərbaycan dilində yumşaqlığı, çəkisizliyi, hava kimiliyi rəmzləşdirir.
Quş (qu+ş) uçan “qu”dur. Quşların ən gözəlinə, zərif və cazibədarına azərbaycanlılar “Qu” deyirlər. Uzun və qabadimdik dəniz quşu isə “qutan” adlanır. Qağayı qayıq sözü ilə qonşulaşır, qayığın yanında olan, qayıq kimi sudan “qa” toplayan mənasında açılır.
Qum (qu+m) hərəkətdə olan, “uçan”, yerini sürətlə dəyişə bilən, qu kimi yüngül, hətta barmaqlar arasından axıb süzülən, rahatca küləyə qovuşub küləyə dönə bilən torpaq dənəcikləridir.
Quzu (qu+zu) kəlməsi “əzizlənən, sevilən qu” mənasında qavranıla bilər. Əslində, “quzu” sözü yeyiləcək əti dil müstəvisində fonetik işarəyə çevirir. Bu isə o deməkdir ki, quzunun “qa” enerjisinə, yəni yer enerjisinə yaxınlığı daha çoxdur. Amma həqiqət bu ki, heç kim quzuya qıymaq istəmir: hətta insanların böyük əksəriyyəti gördükləri, oxşatdıqları quzunun ətini yeməkdən imtina edirlər. Çünki quzu qu kimi yumşaq, qu kimi zərifdir: yəni Qu kimi olanı bildirir.
Yeməklərin ən zərifinə, tül pərdə kimi bir üzündən o biri üzü görünəninə azərbaycanlılar “qutab” (qu+tab) deyirlər. Çünki Qutab həyat verən, can verən cövhər kimi “qa”dan “qu”ya keçidi rəmzləşdirir. “Quşt” və ya “guşt” sözü isə fars dilində “ət” mənasında işlənilir və güman etmək mümkün ki, türkün “qut” sözündən törəmədir.
Qudurmaq (qu+durmaq, eynilə də “quduz” kəlməsi) “qu”nun ifrat dərəcəsinin təzahür gerçəkliyini dil içində əyaniləşdirir.
Qul (qu+l) iş enerjisinin yiyəsi kimi çözülmək şansına malikdir.
Qumaş (qu+maş) “qu” zənginliyinə, “qu” bolluğuna bir eyhamdır.
Qumar (qu+mar) zəhərə dönmüş, havadan düşmüş, havayı düşmüş “qu” (yəqin ki “yüngül qazanc”) mənasında anlaşılır. Fars və türk dillərinin qəribə bir simbiozu da görünür burada. Tamamən bilinqvistik situasiya: nədən ki, “mar” sözü farsca ilan deməkdir. İlan xtonik canlıdır, mistikdir, sehri böyükdür, ilğımvaridir, aldanışlar dünyasının rəmzidir. Bu mənada qumar “qu”nun ilanlaşması, zəhərə çevrilməsi prosesini eyhamlaşdıran bir sözdür.
Qusmaq (qu+smaq) geriyə göndərilmiş, mənimsənilməmiş enerjidən, yəni “qa”dan qurtulmağı, qaytarıb (qa+ytarmaq) yüngülləşməyi bildirir.
Qulaq (qu+laq) bədənin mikromodelidir, döl ana bətnində qulaq formasını alaraq böyüyür, qulaq Göy enerjisinə, səmaya açıqdır. Əbəsdən Ortaçağ risalələri demirdilər ki, “dərketmə qulaqdadır”. Farslarda “səmavi” adlanan fellər var ki, onların kökünü tapmaq üçün heç bir xüsusi qayda müəyyənləşdirilməyib. Həmin felləri, sadəcə, əzbərləmək gərəkir: nədən ki, onların kökünü yalnız eşitməklə dəqiqləşdirmək olar. Məsələn, “qoftən” (demək) məsdərinin kökü “qu”dur və bu kökü tapmaq üçün bilgidən heç bir kar aşmır; yəni əzbərləməsən bilməyəcəksən ki, nə nədir: ondan ötrü ki, “qoftən” səmavi feldir, qaydalar dışında növbələşən feldir. O da maraqlıdır ki, fars dilində qulağa “quş” və ya “guş” deyirlər. Beləliklə, dairə əməllicə qapanır: “qu”nun səma ilə əlaqəsinə, Göy enerjisi olmasına heç bir şübhə qalmır.
Quran sözü müqəddəs kitabın birbaşa səmadan endiyinə işarədir. Düzdür, ərəbcə “Qur-an” avazla oxumaq, avazla qiraət etmək mənalarında başa düşülür ki, bu da “qu” ilə, yəni Göy enerjisilə əlaqələnir. O mənada ki, “qu” qulaq vasitəsilə, eşidilmə yolu ilə dərketməni özündə qapsayır. Digər tərəfdən isə Quran kəlməsində “sədd, hasar” mənası da gizlənib: nədən ki, Quran dinsizlərlə, bütpərəsrtlərlə müsəlmanlar arasında bir sədd qurur, kitab əhlini imansızlardan ayırır. 7
“Qurd” sözü (diqqəti onun “quar” // “quər” kəlməsilə səsləşməsinə yönəldirirəm) də türkün əcdadının Göylərdən endiyinə şahidlik edir. Qurd da yerlə gəzir, amma ki, ulayanda mütləq şəkildə başını Göylərə qovzayır, Günəşə sarı, quta sarı dönür. “Biz “quar”8 söz-adının birinci hissəsinin hər iki variantını da “qu” // “ku” // “kü” // “küy” qəbul edirik, “qu” // “ku” // “kü” // “küy”ün bir çox türk dillərində əsasən “yanmaq”, “səs”, “bağırtı”, “gurultu”, “mahnı”, “mahnı oxumaq”, “danışmaq”, “şöhrət” mənalarına rast gəlirik… H.Zərnizadə “səs”, “qışqırıq”, “nərə” mənasını verən “qu” sözünü Səfəvi dövlətindən əvvəl fars dilinə keçmiş Azərbaycan sözü sayır”9. Burası, aydın. Şübhə yox ki, “qu” səmadandır, Göylərlə ilişiklidir. Odur ki, bu mənada qu+laq “qu”ya köklənmiş və ya “qu”nu tutan lokator kimi mənalanır.
Yenidən Azərbaycan mifik təfəkkürünün “atası” kimi şərəfləndirə biləcəyim Mirəli Seyidovun irsinə müraciət edək: “Quar”// “kuər” // “küər” söz-adının ikinci hissəsi “ar” // “ər”dir… “Ar” // “ər” həm də feldən isim düzəldən şəkilçidir. Onda quar – “yanan”, “bağıran” deməkdir. “Ər”in bir çox türk dillərində, o sıradan Azərbaycan dilində də əskidən tutmuş bugünə kimi kişi mənası və həmin sözlə əlaqədar “qoçaq”, “igid”, “qorxmaz” məna çalarları vardır… Deməli, quar // kuər // küər səsli, hayqıran, yanan ər – kişi deməkdir… Deməli, Tanqrixan (Tanqrıxan), Quar // kuər ad-sözlərində dörd Azərbaycan sözü işlənmişdir. Tanqrixan // tanqrıxanda “tanqrı” (göy, səma), “xan”, “quar” // “kü” + “ər”lə “ku” // “kü” // “küy” (od, səs, ər, kişi, igid) sözləri işlənmişdir”.10
Sitatdan birinci nəticə: Quər səma kişisidir, tanrıdır, kişi başlanğıcının obrazıdır, yağışı təhrik edən göy gurultusudur, odu, səsi şərtləndirən sakral, kosmik substansiyadır.
Nəticə iki: “Tanqrı” (tenqri) sözü, yəni türkün ulu tanrısının adı özündə “qarın” sözünün bütün samitlərini qapsayır.
Nəticə üç: hunlar // qunlar qədim türk tayfaları oluban “qu” adamlarının, yəni Göy enerjisini, “qu” enerjisini daşıyan insanların tayfaları kimi yozulurlar. Mümkün ki, “Göytürk” adının meydana gəlməsi də elə bununla bağlıdır. O da ola bilsin ki, “Göytürk” ifadəsinin işlədilməsi Göytürk xaqanlığının birbaşa Çinlə, yəni “Göyaltı səltənətlə” qapıbir qonşu olması ilə əlaqəlidir.
Nəticə dörd: ərəblərin Allaha müraciətən işlətdikləri “Hu” (yəni “O” əvəzliyi) kəlməsi elə həmən “qu”dur ki var: nədən ki, hu // qu // ku keçid-transformasiyaları dildən dilə olan sıçrayışları asanlaşdırır. “Hu” “O”dur, səmada, kainatda, kosmosda, Göydə olandır, “qu” enerjisinin islamdakı dini konkretliyidir. Ona görə də hunların hu // qu adamları kimi yozulmaq, təqdim edilmək imkanı böyükdür.
Bunu adi təsadüf sayıb üstündən adlamaq olarmı? Əsla, yox… və mən bu sayaq düşünməkdən çox uzağam.
Bu elmi improvizə və gəzişmələr dil, folklor, mifik təfəkkür qatında belə bir qənaəti aktuallaşdırır ki, Azərbaycan mifik təfəkküründə, mifoloji qatda “qa” qadın başlanğıcını, yeri, torpağı, “qu” – kişi başlanğıcını, suyu, səmanı təmsil edir. Bu kontekstdə onları yapon mədəniyyətilə müqayisə eləmək mümkün: nədən ki, bunlardan biri “in”dir, o birisi – “yan”; biri torpaqdır, digəri – su; biri qara enerjidir, biri – ağ. Yadınıza salın, “Məlikməmmədin nağılı”nda ağ və qara qoçu. Onlar bu iki enerjinin vizuallaşmış, konkretləşmiş təzahürləri kimi oxunur. Ağ qoç işıqlı dünyaya, ağ enerjiyə, Göyə doğru aparır, qara qoç – qaranlıq dünyaya, yeraltı səltənətə. Bütün bunlar onu isbatlayır ki, “Qa” Yer enerjisidir, “qu” – Göy enerjisi. Onların birgəliyindən isə Azərbaycan mifologiyasında kosmos yaranır.
Məhz “qa” və “qu” Məlikməmmədin quyuda tapdığı enerji formaları idi ki, sonucda onun işıqlı dünyaya yetişməsini mümkünləşdirdi. Qaranlıqdan işığa, xaosdan kosmosa “qa” və “qu” enerjisilə: “Məlikməmmədin nağılı” Azərbaycan xalqının mifik təfəkkürünə güzgü tutur.
Əslində, bu iki başlanğıc, yəni “qa” və “qu”, bir-birinin içinə elə sirayət eləyir ki, onları ayırmaq, fərqləndirmək çətinləşir. Məsələn, quyu torpaqda olduğu üçün, dərin olduğu üçün, sulu olduğu üçün qadın kimi qavranılır, yağış isə göydən gəldiyi üçün kişi kimi obrazlaşdırılır. Halbuki o da, bu da su görkünün reprezentasiyasıdır.
Qarın torpaq və su başlanğıclarını, yəni Azərbaycan etnik mədəniyyəti müstəvisində “qa” və “qu” kimi bildirilən xalis, saf enerjiləri bir araya gətirir, materiyanı, həyatı, yaşam enerjisini istehsal edib çoxaldır, nəsil artımının ardıcıllıq silsiləsini sahmanlayır.
Bununla belə… və hər halda…
…burada ilişib yubanmayım, mən mesajlarımı göndərdim – linqvistlərə, etnoqraflara və hətta türkoloqlara: kimə lazımdısa, dəyərini o, bilər; mənsə indi yol alıram düz məqalənin fəlsəfi-estetik mətləbinə və bir də kütləvi bilincdə “qarın” anlayışının törətdiyi saysız məna cingiltilərinə doğru, əlbəttə ki, yazdıqlarımdan bəhrələnə-bəhrələnə…
MİFOPOETİK DÜŞÜNCƏDƏ QARIN FAKTORU
Əgər mən başlasam izah etməyə ki, “tvitter” və ya “tuittə” nədir, bütün İnternet istifadəçiləri mənə çəpəki baxarlar. Yəni hacət varmı bunu xırdalamağa? Bu sözün açıqlaması aydın: cikkildəmək, çərənləmək, laqqırtı vurmaq mənalarını özündə qapsayır. (“Quql”da axtarsanız, asanca tapacaqsınız. Elə bu “quql” sözünün strukturunda da “qu” lokomotivi çox güclü, çox küylüdür. Burada da onu Göy enerjisinə bir işarə kimi götürmək mümkün. Axı “Quql”da da bilgilər, xəbərlər sanki göydən yağış yağan kimi yağır bizim iç dünyamıza. Hər halda bu fərziyyədir, fantaziyadır və elmi sübutlardan məhrumdur.) Amma “tvitter”in çoxlarına məlum olmayan bir mənası da mövcud: bu termin “işə salan mexanizm”, “dövriyyəyə buraxan mexanizm” anlamına uyğun gəlir. Yəni tvitter hər hansı bir xəbəri və ya bilgini sitəyə atır və o, virus kimi zəncirvari şəkildə, öz-özünü hər dəfə təzədən törədərək şaxələnir, aləmə yayılır. İndi mənim məqaləm üçün də “tvitter” sözünün məhz bu konkret mənası önəmlidir.
Qarın təbiətdəki və cəmiyyətdəki zəncirvari proseslərin (kosmik, sosial-iqtisadi, siyasi, ideoloji) tvitteridir: “torpaq – torpaq” sistemində çalışan mühüm mexanizmdir, sistemin həyatını nizamlayan, tənzimləyən mexanizmdir.
“Qa” və “qu” qarından keçib yaşadıcı enerjiyə dönür və sonradan bir daha gübrə şəklində (qarın çürüntü zavodu kimi) təbiətə qayıdıb yeni həyat zəncirinin tvitteri, dövriyyəyə rəvac verən mexanizmi olur, növbəti “qa” və “qu” silsiləsi üçün xammal hazırlayır.
Mədəniyyət şəbəkəsində qarın düşüncə təhrikçisidir, vizual bədii obrazların təhrikçisidir, emosional rəngarəngliyin təhrikçisidir. Bu da asanca izahediləsi bir məqamdır. İnsanın fikirlərinin bir ucu həmişə qarnına bağlıdır. Doymaq gündəmə düşməyən, rəsmiləşdirilməmiş daimi aktuallıqdır. Hamı, yəni canlı məxluqların hamısı, hər gün doymaq həşirindədir, doymaq əziyyətindədir. İnsanlar elə ki doyurlar, həşir həməncə unudulur və təqribən bu mətndə xorla (mərasim rudimenti) oxu başlanır: “hamı yeyir, biz də yeyirik”.11
“Hə, nə olsun: bu ki adi insan tələbatıdır”, deyib problemi yavaşca qapatmaq mümkün.
Amma və lakin… sübuta ehtiyacı olmayan bir həqiqətdir ki…
… yemək gün ərzində dəfələrlə təkrarlanan mini bayramdır. Yemək göz qabağında olanda insanlar daha rahat olurlar, bolluğu görüb onun minimal yaxınlığından arxayınlaşırlar. Arxayınlaşırlar ki, ac qalmaq təhlükəsi yoxdur. Çünki insan bir yeyir, bir də sabahın fikrini çəkir.
Hər bir bayram mütləq şəkildə çoxlu yeyib-içməklə müşayət olunur.
Bazarlar… Marketlər… Qəlyanaltılar… Restoranlar… Toylar… Yaslar… Orda yemək, burda yemək…
“Gördün yemək, daha nə demək”. Yemək önündə danışıq bitir, dialoqlar, monoloqlar qurtarır, fikirlər ovxalanıb sınır, süfrəyə düşüb uzaqlaşır.
Yeyib-içmək kultu bütün mədəniyyətlər üçün xarakterik bir təzahürdür, təqribən eynitipli bir təzahürdür. Qədim yunan mədəniyyətində ölüb-dirilən məhsuldarlıq tanrısı Dionisin (Zevs və Semelanın oğlu) şərəfinə düzənlənən bayramlarda insanlar trans vəziyyətinə, dəliliyə düşəcək qədər yeyib-içib əylənirdilər, şərabçılıq tanrısının özünə oxşamağa çalışırdılar. Ona görə ki, miflərdə Dionis (divanə Vakx) və onun əshabələrinin (satirlər, panlar) özləri də huşlarını itirənədək kef məclislərində bulunurdular.
Miflərdə və gerçəklikdə kiməsə qonaqlıq, yəni bolluca yeyib-içmək vermək son dərəcə pozitiv, təqdirediləsi əməl sayılır. İslamda Hatəm peyğəmbər variantı. Mif məntiqi yeyib-içməyi və ya qonaqlıq düzəltməyi bir sınaq, bir imtahan kimi də ortaya atır.12
İndinin özündə də azərbaycanlılar (xüsusilə, kişilər xoşlayır bu sayaq epitetləri) el içində birini tərifləmək istəyəndə qürurla bəyan eləyirlər ki, bəs filankəs yaxşı yeyib-içən oğlandır. Dostluğun, tanışlığın, qohumluğun təməli qoyulanda yeyib-içmək hər zaman mərasim statusu qazanır.
Dastan qəhrəmanı da hər şeydən öncə öz yeyib-içmək vərdişi, yeyib-içmək mədəniyyətilə və qarnının çoxlu qida tutmaq imkanları ilə hamını heyrətləndirir və təəccübləndirir. Onun yediklərinin miqdarı qəhrəmanlığı ilə daim düz mütənasibdir.
Epos parametrlərində qəhrəman və onun dostları üçün aşırı yeyib-içmək pozitivdə qavranılır: çünki qəhrəman xeyirxah işdən ötrü yediyi qədərincə də güc, enerji sərf edib qalibiyyət qazanır. Koroğlu buna bir görk: bir oturma Təpəgöz qədər yeyib durur. Və ya Oğuz bəyləri: hamısı yeməkdə usta…
Dünya xalqlarının əksər qəhrəmanlıq dastanlarında da bu belədir. Uzağa niyə gedək ki… Rus folklor ənənələrində nağıl bahadırlarının yeyib-içmək qüdrəti performativ bir akt. Slavyan xalqlarında qıza elçi düşmüş oğlanı hər şeydən əvvəl bolluca yedizdirib-içizdirərdilər və onun iştahına, təamı tükətmək bacarığına baxıb da onu kürəkənliyə ya qəbul eləyərdilər, ya da qapıdan qovardılar.
Hərçənd elə ki mif, dastan, nağıl, hədis, hekayət sistemində personaj yeyib-içdiyinə layiq fəaliyyət göstərə bilmir, enerji itirməkdən qorxur, qarınqulu, tənbəl kimi tanıtdırılır. Bu halda personajın qidaya aşırı həvəsi neqativdə götürülür, onun yeyib-içmək həşirində bulunması, acgözlüyü lağa qoyulur.
Amma epos qəhrəmanı nə qədər basıb yesə də, yenə acgöz sayılmır. Çünki nəfsi, tamahı toxdur, sərvət torplamağa iddiası yoxdur; əgər olsa, zatən, qəhrəman sayılmaz.
Odur ki, hər hansı bir epos qəhrəmanı, igid, mərd adam öncə yeyib-içməyindən tanınır.
Yeyib-içmək, ilk baxışda, ən rahat, ən asan sınaqdır, yarışdır, sadə əzələ nümayişinə bərabər bir şeydir. Hərçənd bu “imtahan” həm də mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin yoxlanılmasıdır.
Adi qavrayışda “təsəvvüf” anlayışı həməncə zahidliklə bağlanır. Lakin sufilikdə zöhdün alternativi də olub. Məsələn, mövləvi qardaşlığının dərvişləri hər dəfə cümə axşamından cüməyə keçən gecə düzənlədikləri səma törənindən sonra yaxşıca yeyib-içmək məclisi də qurarlarmış.13
Bektaşiliyin mürşidi Hacı Vələd islam kontekstində orucu qadın və kişi orucu kimi bir-birindən ayırır. Bunun ondan, onun da bundan nə ilə fərqləndiyini bektaşi dərvişindən soruşanda deyir ki, qadın orucu 40 gün yeyib-içməyi yasaqlayır; kişi orucunda isə gərək sən hər gün bir öküzü yeyib durasan.14 Hacı Vələdin yanına məsləhətə gəlmiş adamların hamısı səhər qadın orucu tutur. Professor Niyazi Mehdi bunu qeyri-rəsmi mədəniyyətdə davranış tipologiyası ilə əlaqələndirir, mənə isə bu sufi hədisi Ortaçağ müsəlman aləmində bir yeyib-içmək görkü kimi lazımdır.
Müsəlmanlar da qədim yunanların, romalıların ardınca yeyib-içməyi estetik zövq hadisəsinə çevirmişdilər. Kef məclisləri islam mədəniyyəti şəbəkəsində permanent aktual idi. Burada kef əhli olmaq sanki əlavə bir peşədir, əlavə bir statusdur.
Qafqazda yeyib-içmək həmişə igidin hünərlərindən biri sayılıb: burada yeyib-içmək hünər variantıdır.
Uyqarlıqlar yeyib-içməyi zövq hadisəsi kimi təqdim edir, etnik mədəniyyətlər çərçivəsində isə bu, adətən, qəhrəmanlıq, xeyirxahlıq nişanəsi kimi diqqətə çatdırılır. Avropa mədəniyyətinin müxtəlif dönəmlərində biz yeyib-içmək kultunun təzahürləri və ya rudimentlərilə təkrar-təkrar rastlaşırıq.
Harada və necə, və hətta kiminlə yeyib-içmək məsələsi ətraf mühitin, ekologiyanın, sonucda isə dünyanın xəritəsinin sürətlə dəyişməsinə gətirib çıxaran amillərdən biridir. Siz hesab eləyin ki, bütün canlı varlıqlar fasilə vermədən Yeri və Göyü “yeyir”. Sözümün kəsəri üçün hamıya tanış bir nümunəni ortaya atacağam: fillər aşırı çoxalanda Afrikanın savannaları səhraya dönür. Çünki fillər yemək üzrə mütləq rekordçudurlar.
Hərçənd fillərdən dəfələrlə balaca insanlar yemək aktivliyinə görə savanna nəhəglərinə heç də uduzmurlar.
Bu da axırı ona gətirib çıxarır ki, insanın qarnı özündən qabaqda gedir.
Nədən ki, yeyib-içən bir kimsə olmağın başlıca əlaməti, təbii ki, yekə qarındır.
Yaponiyada müdrik obrazı həmişə öz yekə qulağı və yekə qarnı ilə seçilir. Nədən ki, tabaq kimi girdə, böyük qarın əmin-amanlıq, firavanlıq, asudəlik, rahatlıq rəmzi kimi çözülür. Bu, dzen fəlsəfəsinin yapon mədəniyyətində dəstəklədiyi bir görk, bir obrazdır. Onlar elə hesab edirdilər ki, əsl gülüş qarınla gülməkdir, qarından gülməkdir, qarına gülməkdir. Azərbaycanlılar da tez-tez deyirlər: “o qədər güldüm ki, qarnım ağradı” və ya “o qədər güldüm ki, qarnım cırıldı”; ya da “elə gülürdü ki, dişlərinin 32-si də görsənirdi” və sair. Yaponlarsa deyirlər: “elə gülürdü ki, bağırsaqları görsənirdi”. Digər xalqların leksikonunda da belə ifadələrlə rastlaşmaq ehtimalı qədərincə. Bu, gülüş homerik gülüşdür; uğunub özündən getməyi, hər şeyi unudub gülməyi, bütün mənaların üstündən xətt çəkib gülməyi, mənaları mənasızlaşdırıb gülməyi eyhamlaşdırır. Yəni sən gülürsən, şaqqanaq çəkib gülürsən, bütün varlığınla gülüşün içində olursan, gülüş olursan və bu an sənin gülüşün sanki bütün dünyanı bürüyüb dünya ilə təkbətək qala bilir. Bu gülüşü elə bil ki dünya eşidir; elə bil ki bu gülüş dünyada eşidilir.
Yenə… düşüncələrimin istiqamət düzlüyünü bir daha vurğulamaq niyyətilə… başqa bir bağlılığa, bir əlaqəyə fikrinizi yönəltmək istəyində bulunuram.
Məqalənin əvvəlində söyləmişdim ki, “qarın” sözü “qa”nın, “qa” enerjisinin toplandığı məkanı bildirir. Qarın bədən enerjisinin cəmləşdiyi, fokuslaşdığı, bir harmoniya, vəhdətə gəldiyi bir nöqtədir, enerjinin yığışdığı mərkəzdir. Mən bunları özüm üçün aydınlaşdırdığım zaman birdən rastıma çıxdı ki, yaponca qarın “hara” adlanır. Təbii ki, sözün xara // hara // kara // qara kimi şəkildəyişmələri, transformasiyaları yolverilən bir haldır. Dediyim bu ki, “hara” və “qarın” sözləri arasında aşkar fonetik bir oxşarlıq mövcud. Bu, qa // ka // ha // xa // ğa enerjisinin universallığının sübutumu? Fakt budur ki, “yapon ənənəsində, xüsusilə də, dzen təriqəti ənənəsində hara (qarın) tarazlıq, balans mərkəzidir ki, burada eyni zamanda ruhsal qüvvə qərarlaşır. Çin və Yaponiyanın dzen müdriklərinin çəkdiyi rəsmlərdə görükən yekə qarın heç də antiestetik bir şey deyil, əksinə, enerji mərkəzinə bir işarədir”.15
Sumo pəhləvanlarının hədsiz yekə qarınları da tatami üzərində enerji bolluğunun, gücün dəlaləti kimi, nümayişi kimi qavranılır. Harakiri, yəni qarnı yırtmaq, qarnı cırmaq məhz bədənin enerji mərkəzinə təcavüzdür, bədənin harmonik tarazlığının, enerji tarazlığının pozulmasıdır.
Heç kəs heç vədə Buddanın (Bodhidharma) iri qarnını müzakirə obyekti kimi götürmür: əgər o, kamil insan kimi, sansaranı (dünyaya təkrar doğulmalar zəncirini) qurtarmış insan kimi yoqa təlimindən büsbütün keçmişdisə, niyə hindlilər onu belə bir qarınla təsəvvür edirlər? Düzdür, Budda qarnı yapon müdriklərinin, sumo döyüşçülərinin qarnı kimi sallanmış qarın deyil, amma yetərincə böyük tutuma malik bir qarındır.
Şərq müdrikləri və əlbəyaxa döyüş ustadları deyirlər ki, özünü düzgün idarə eləmək istəyirsənsə, düzgün nəfəs al, qarınla nəfəs al! Çünki bu zaman bədən yağış torpağı yumşaldan kimi yumşaldır.
Təbriz, Herat, Ərəb-Mesopayamiya miniatür məktəblərində təsvir edilən əksər kişi personajları, yəqin ki bircə Məcnundan başqa, öz yumruca qarınları ilə fərqlənirlər.
Yemək olan yerdə şadlıq var.
“Çörək (yemək – kursiv müəllifindir) bol olarsa, basılmaz vətən” (Səməd Vurğun). Yemək bol olanda insanlar sürətlə çoxalır.
Dünya yemək üstündə qurulmuş bir xanimandır.16
Yemək (doymaq) məqsədilə qan tökülür. Qan tökülməyincə, yemək hasil olmur.
Körpə qarnı ilə qidalanır, qarnından böyüyüb qarından cahana gəlir. Biz ana bətnində qarnımızla yeyirik, kənarda isə qarnımıza yeyirik. Yeyib işləyirik, işləyib yeyirik və deyirik “işləməyən dişləməz”.
Bu, hökmdür, ancaq qorxulu bir hökmdür. Çünki əgər dişləmirsənsə, ayaqlarını uzadıb ölürsən. Ol səbəbdən ac qalmaq xofu heç vaxt beynimizdən çıxmır. Nəticə isə budur ki, Yer üzünün bütün canlıları, – infuzorlardan tutmuş məməlilərə qədər, – səhərdən axşamacan əlləşib, gövşəyib, çeynəyib, didib-dağıdıb, işləyib, dişləyib, daim mübarizədə bulunub yeməyə məhkum edilmiş (!) varlıqlardır… Yeməyi tələb eləyən, gözləyən isə qarındır, başqa sözlə, qarın yemək tuluğudur, yemək çəlləyidir və aclıq siqnalını beyinə göndərən sistemdir.
Qarın öz gündəlik normasını almayanda “mən”ə qarşı qiyama qalxır.
Çətin və darıxdırıcı bir həyatdır qarnı düşünüb yaşamaq, qarın üçün gecə-gündüz əlləşib yaşamaq… Bunu bilmək və ömür boyu da bu bilgilə yaşamaq birincidən daha betər, daha məşum, daha fəciəvi, daha gülməli, daha absurd bir aqibət.
Kimdir azadlıqdan danışan? Qarnı olan adam da azad olurmu, yahu? Azadlığın dadını yalnız ruhlar bilə bilər… O şey ki, yoxdur, onun azadlığı mütləqdir. “Var” həmişə əsarətdədir, “yox” isə əbədi azadlığa qovuşub…
Getdikcə məsələ bir az daha qəlizləşir.
“Qarın qardaşdan irəlidir”. Əsrlərdən bəri bu həqiqət dəyişmir: onu dəyişməyə, həqiqəti yalan eləməyə çalışsalar belə…
Mədəniyyət mənəvi dəyərlər sistemində qardaşı, qan qohumluğunu, ananı, vətəni qarından önə çəkir və təbliğat maşınını işə salır. Amma bu, təkcə təbliğat deyil, həm də qutsal bir dəyərdir. Sufiliyin çatmaq istədiyi kamillik məqamı da Allah sevgisini, ilahi gözəlliyi, qəlb genişliyini, batini zənginliyi, ürfan işığını qarından qat-qat üstün tutur. Amma bəlli bir həqiqətdir ki, “ac adamla tanrıdan danışmazlar”; və ya “ac adamın dini olmur”; və yaxud “su meymunun boğazına çıxanda balasını ayağının altına atır” kimi deyimlər insanlığın düşüncə müstəvisində permanent dolaşır.
Yeyib-içmək və aclıq eyni bir sınağın iki qütbüdür. Hərçənd mifoloji və dini tekstlərdə yeyib-içmək və aclıq bir cəza üsulu kimi də gündəmə gəlir.
Qədim yunan mifologiyasında kimlərisə bolluca yeyib-içməklə, kimlərisə aclıqla cəzalandırır tanrılar… Biri mütəmadi yeyir, doyammır və axırda qayıdıb özünü yeyir, o birisə yaxınlığındakı yeməklərə əl uzadıb onları ağzına apara bilmir. Hər iki cəzanın dəhşəti ondadır ki, əbədi davam edir.17
XX yüzildə rəsmi sovet ideolojisi hər gün qəzetdən, efirdən bəyan eləyirdi: insan yeyir ki, yaşasın: amma yemək üçün yaşamır. Cəfəngiyyatdır. İnsan yeyir ki, özünü çoxaltsın, artırsın, bacardıqca çox enerji toplayıb çox yaşasın. Yaşayır ki, yesin və yemək fürsətini əldən qaçırmasın. İnsan təbiətdən buna proqramlaşdırılıb. Ancaq məsələ bu ki, yeyib-içmək məqsədə dönəndə aktın özü neqativləşir.
Rəsmi mədəniyyət özünü həmişə elə aparır ki, guya qarnı görmür: onu pərpiləməyə, aşağılamağa çalışır, sakrallığa ünvanlanmış vizual və verbal mətnlərdən qarınla bağlı məqamları çıxdaş eləyir. Azərbaycanlılar da aramsız yeyən, fikri-zikri yemək yanında qalan, yeməkdən ötrü sino gedən adamı “qarınqulu”, “acgöz” çağırıb utandırırlar və hətta kinayə ilə, məzəmmətlə ondan soruşurlar ki, “qarın səndən aşağıdır, yoxsa yuxarı?”
Fəlsəfənin fundamental suallarından biri ola bilir bu sual: çünki qarın materiyanın özüdür, onun kvintessensiyasının atributiv örnəyidir.
Qarın top kimi partlaya bilir: çoxlu yeməkdən, çoxlu içməkdən, kökəlib şişməkdən… Bu partlayışın gülüşlə də müşayət olunmaq ehtimalı qədərincədir, göz yaşları ilə də…
Qarın olumla ölüm arasında gülüş torbasıdır: o, gülümsünür, ona isə gülürlər. Əsl gülüş obyektidir qarın; bədənin mərkəzidir: yuxarının aşağısıdır, aşağının – yuxarısı; onu bununla əlaqələndirir, bunu – onunla. Bədənin enerji təminatçısı, bədənin enerji qazanı, enerji dəyirmanı odur. Bu elə bir anbardır ki, bütün digər orqanlara material paylayır, sakral (müqəddəs, yuxarı) və profan (urvatsız, aşağı) dünyalar arasında ötürücü olur.
Lakin qarnın aşağı meylliliyi artdıqca, bir az da bəsit ifadə eləsək, qarın aşağı sallandıqca o, daha çox gülüş doğurur. Çünki yekə qarın bədənin əziyyətidir, bədənə əlavə yükdür ki, insan ömrü boyu onu hıqqana-hıqqana daşımalıdır və elə buna görə də yekə qarın həmişə ictimai-sosial həyatda neqativdədir, kinayə, rişxənd, şəbədə obyektidir.
Hərçənd aşağı sallanmış hamilə qarnı mübarəkdir, qayğı obyektidir. Nədən ki, bu qarnın içində yeni həyat gizlənib.
Bununla birgə mədəniyyət eybəcər hamilə qarıların qırmızı gildən düzəldilmiş fiqurlarını da tanıyır və bu halətdə hətta qarılar gülümsəyir18 də. Dünya fəlsəfi fikir tarixində çevriliş etmiş yəhudi mənşəli rus-sovet ədəbiyyatşünası Mixail Baxtin bu xüsusda yazır ki, gülən hamilə qarı təsviri Ortaçağ və İntibah mədəniyyəti üçün “çox xarakterik və ifadəli qroteskdir. O, ambivalentdir: burada ölüm özü hamilədir, ölümün özü doğur”19. Bu fiqurların fəlsəfəsi ona söykənir ki, həyat zəncirinin qırılmazlığı ölümlə şərtlənir. Başqa sözlə, ölüm həyatı doğur. Burada yekə qarın pozitivdədir, daha doğrusu, onun yükü pozitiv mənalarla doludur.
Əslində, qarnın pozitivini şərtləndirən faktor mərasim gülüşüdür. Mərasim (ritual) gülüşü qarnı aşağılanmaqdan qurtarır, onu əkinçilik və məhsuldarlıq ayinləri ilə əlaqələndirir. Bu, yaponların ana təriqəti, qədim inancı sayılan sin-to (“sin” yaponca tanrı, “to/do” isə yol deməkdir) mifologiyasında xüsusilə qabardılır. Əgər qarın Yerdirsə, niyə də əkinçiliyin reprezentasiyası onun üzərinə köçürülməsin? Bir dəfə Günəş və məhsuldarlıq tanrıçası Amaterasu öz Susanoo adlı qardaşından küsüb Səma kahasında (Səma quyusu?) gizlənir və dünyanı, insanları, torpağı, ağacları, bitkiləri, heyvanları günəş işığından məhrum edir. Digər tanrılar qərara alırlar ki, onu çalışıb kahadan bayıra çıxarsınlar. Bu vaxt ilahə Udzume aşırılmış çən üzərində rəqsə başlayır və rəqs müddətində yavaş-yavaş soyunub tanrılara öz qarnını göstərir. Nə vaxt ki, ilahə əynindəki tumanı bir az da aşağı sürürşdürür, tanrılar elə gülürlər ki, sanki Göylərdə ildırım şaqqıldayır. Amaterasu dözəmmir, maraq onun küsəyənliyinə üstün gəlir və tanrı Səma kahasından dışarı addımlayır: dünya işıqlanır, həyat öz axarına düşür.20 Təbii ki, bu, ritual rəqsidir, mahiyyətcə şamançılığa söykənən rəqsdir və ayinin özündə qapsadığı dəyərlərlə bağlıdır. Yəni günəş olmasa, məhsul olmaz, məhsul olmasa, yeyib-içmək olmaz və qarın boş qalar: qarın boş qalanda isə “qa” enerjisinin dövriyyəsi kəsilər, sistem dağılar.
Dediklərimizin paralelini Azərbaycan mifik təfəkküründə axtaraq. Novruz bayramında və müqəddəs çərşənbələrdə ifa edilən “Kosa-kosa” meydan tamaşasının iç mahiyyətindən faydalanaq. Bu tamaşanın birbaşa Günəş kultu ilə bağlılığı heç kimdə şübhə doğurmur. Tədqiqatçı Elçin Muxtar Elxan (Aslanov) “Kosa-kosa” oyununu qışgüntəni (21-22 dekabr) ilə əlaqədar keçirilən Çıraqan bayramının motivlərinə kökləndiyini söyləyir və öz fikrini tutarlı faktlarla isbata yetirir.21 “Kosa-kosa” tamaşasının mütləq atributlarından biri kəndirbaz oyunudur ki, tamaşanın ideyasını vizual şəkildə konkretləşdirir. Nədən ki, kəndirbazın kəndir üstündə hərəkəti astroloji xarakter daşıyır. Burada kəndir Kous // Qövs (ərəbcə “kaman” deməkdir) bürcünü, kəndirbaz isə Oğlaq bürcünü simvollaşdırır. Kəndirbaz yeridikcə kəndir qövs formasını alır. Onun məqsədi Günəşi kainatın ən qaranlıq, ən dərin nöqtəsindən (Günəş yaygüntənindən sonra 6 ay müddətində aramla kainat quyusunun dibinə, – zülmətinə, – yuvarlanır: müqayisə elə Səma kahasında günəş tanrısı Amaterasunun gizlənməsi ilə) xilas etmək, başqa sözlə, dünya işığını dünyaya qaytarmaqdır. Bunun üçün kədirbaz Təkə//Keçi kimi guya ki buynuzları ilə qövsü yırtmalı və Günəşi azadlığa buraxmalıdır. Kəndirbazın ağırlığı altında kəndirin qövsvari şəkildə sallanması məhz Səma quyusunu, “zülmət quyusu”nu işarələyir.
Qövs həmişə potensial qarındır.
Günəş kainatın qarnından çıxır. Belə ki, Çıraqan bayramında qışgüntəni kainatın hamiləliyinin sonuncu günüdür, Günəşin zülmət quyusunda qaldığı axırıncı gündür. Çünki səhərisi Günəş yenidən doğur. Bayaq misal gətirdiyimiz hamilə qarılar məhz qışı rəmzləşdirib Günəşi bətnlərində gəzdirən qarılardır. Təbii ki, qış yazı doğur, ölüm – həyatı.
“Məlikməmmədin nağılı” da mifik təfəkkürün bir parçasıdır, çünki birbaşa Günəş kultu ilə bağlıdır: təkrarlanan arxetiplər buna bir dəlil. Quyu, kəsilmiş kəndir, ağ və qara qoç, div (əjdəha variantı), gözəl qız, Simurq quşu və möcüzəli xilasolma günəş kultunun rudimentləri kimi özünü tanıtdırır.
Di gəl ki, meydan mədəniyyəti müstəvisinə çıxarılmış yekə qarın qrotesk bədənin atributudur. Bu kontekstdə ona münasibət birmənalı şəkildə neqativdir. Nədən ki, xalq gülüş mədəniyyətinin ictimai-sosial parametrlərində yekə qarın tənbəlliyi, müftəxorluğu, bikarlığı, dünya nemətlərinə uyub yalnız gödənini fikirləşən, tamahını, nəfsini üstələyə bilməyən acgöz birisini bildirir. Xan, bəy, padşah, paşa, sultan, racə, burjua dedikdə gözönünə hər şeydən öncə yekə qarın gəlir. Bu, mədəniyyətdə formalaşmış bir tendensiyadır, bir düşüncə streotipidir. Hərçənd əsası var, izahı var.
Məsələ ondan ibarət ki, yekə qarın xalqın gülüş mədəniyyəti tərəfindən ya istibdadın, zülmkarlığın, istismarın, zülmün və aşkar hədənin rəmzi kimi qavranılır, ya da tənbəlliyin, kütlüyün, əfəlliyin, maymaqlığın. Səbəbi aydındır: yekə qarın birmənalı şəkildə qorxunc təzahürdür. Qarnın başa bəla olduğu məşhuri-cahandır. Çünki onun tələbatları çoxdur: hələm-hələm doymur; permanent yeyir, yenə doymur. Doymayanda vadar eləyir ki, qarın sahibi başqasının payını mənimsəsin. Bu isə aşkar şəkildə konflikt vəziyyətinə gətirib çıxaracaq bir faktdır.
Hər şey də elə buradan başlayır: çəkişmələr, mənafelərin toqquşması, ziddiyyətlər, təcavüzlər, üsyanlar, inqilablar, davalar, müharibələr…
Qarnın həcmi böyüdükcə düşüncə intensivliyi azalır, passivlik artır, adam elə bil ki yerə mıxlanıb qalır.
Məgər inkişaf günbəgün çoxalan insanları bir təhər doyuzdurmaq, yəni məhsuldarlığı artırmaq məqsədini güdmür?
İnkişaf aclığa bir reaksiyadır: qida azlığını aradan götürməyi hədəfləyir.
Bütün üsyanların, inqilabların, davaların, müharibələrin primitiv və bəsit mündəricatı yemək və çoxalmaq, daha artıq yemək və daha artıq çoxalmaq ideyasını özündə qapsayır.
Odur ki, qarın və onun tələbləri ilə bağlı aktuallığı insanın beynindən kənarlaşdırmaq üçün, yaxud onun düşüncələrini qarından xilas etmək üçün mədəniyyət gülüşdən faydalanır, qarnı birbaşa xalqın meydan həyatının müstəvisinə çıxarıb lağa qoyur, ona şəbədə qoşur, ona gülür. Gülür ki, insan qarnın diqtəsindən, əsarətindən qurtulsun, oturub-durub yalnız yeməkdən danışmasın. Və mədəniyyət permanent olaraq buna çalışır. Ancaq nə etməli ki, qarın təbiətdir, torpaqdır, Dionis başlanğıcının rəmzidir, beyin (ağıl, bilinc) isə qanundur, sistemdir, mədəniyyətdir: Apollon başlanğıcını eyhamlaşdırır.
Beyin (ağıl, bilinc) qarnı mədəniyyətə dəvət etməyi bacarmayanda cəmiyyət faciələr yaşayır. Çünki doymaq və çoxalmaq instinkti ağlın əmrlərinə tabe olmur və “şuluqluq” salır. Ol səbəbdən ədəbiyyatda və mədəniyyətdə qarın həmişə eybəcərdir, karikaturadır, gülüş obyektidir. Fikir vermisinizmi, gombul, şişman adamlardan heç vədə faciə aktyorları olmur. Şekspirin Hamleti müəllif təqdimində kökdür. Amma heç bir kök (!) aktyor Hamlet rolunda uğur qazanmayıb və bir kimsə tərəfindən də kök təsəvvür edilmir. Ona görə ki, fakturada permanent yekə qarın faktoru var. Yekə qarnın içində isə həmişə çoxlu gülüş gizlənir.
Başqa bir aspektdən isə cəmiyyətdə müəyyən bir düşüncə streotipi mövcuddur; bu, toplum içrə formalaşmış qavrayış streotipidir: insan fikirləşir ki, ideya adamı, yəni maddiyyatdan uzaq birisi, arıq, sısqa, çəlimsiz görkəmdə olmalıdır və yekə qarın onun imicini mütləq korlayır. Əslində, bu, xristianlığın yaratdığı ideya adamının obrazıdır və demək mümkündür ki, Avropanın əksər filosofları (maarifçiləri, yazıçıları, alimləri) bu standarta cavab veriblər.
Hərçənd… Platon, Sokrat, Ezop və Şərq filosoflarının böyük bir qismi qədərincə dolu bədənə malik idilər və qarınları onlara müdrik fikirlər söyləməyə əngəl törətmirdi.
Şərq filosofu qarınla barışıb yaşayır: Qərb filosofu (ideya adamı) isə qarına qarşı qiyamçı mövqeyini üstün tutur.
Lakin… bütün hallarda… qarın azğının birisi olaraq qalır: “mən ölüm, sən öləsən” bilmir, vaxt bilmir, saat bilmir, etika bilmir, həya bilmir, qanun bilmir, vicdan bilmir, namus bilmir: təbiətin buyurduğu kimi yaşayır, Dionis kimi öz kefinə yaşayır. Təbiətdə qarın üçün qadağa yoxdur. Toplum isə onu müəyyən ölçülər çərçivəsində məhdudlaşdırmağa can atır, qarnın hoqqalarını ədəbsizlik sayır, yasaqlayır. Digər tərəfdən isə cəmiyyət qarnın nazı ilə oynayır da: üzünə hər yerdə mətbəx verilişləri açır, dərgilərdə ləziz yeməklərin, pişintilərin parıltılı şəkillərini onun önünə vızıldadır… Reklamların əksəriyyətinin altyapısından qarın sallanır…
Bununla belə toplum qarnı təbiətdən ayırıb onu öz qanunlarına tabe etdirməyə çalışır. Necə? Hansı yolla? Əlbəttə ki, psixoterapiyanın köməyilə. Konkret desək, gülüşün vasitəsilə. Gülüş tənqiddir, qınaqdır. İnsan başqasına gülməyi sevir, ancaq özünə ünvanlanan gülüşdən ehtiyatlanır, utanır, xəcalət çəkir, qaçıb hamıdan gizlənmək istəyir. Gülmək cəsarətdir, azadlıqdır, kompleksizlikdir.
Qorxaq gülə bilmir.
Toplum da bu və ya digər formada qarına güləndə onun sahibinə sataşır, həmin şəxsi (və eyni zamanda yemək kultunu) aşağılayır. Meydan tamaşalarını, kölgə və kukla oyunlarını, karikaturaları, çoxsaylı komediya personajlarını xatırlayın. Kök adamlarda arıqlamaq istəyi fiziki əziyyətdən daha çox gülünc görünmək qorxusundan irəli gəlir. Qarnın qulu, yəni qarınqulu olmaqdan qurtulmağın bircə yolu mövcuddur ki, o da gülüşdür. Qarnın iddiaları gülüşlə tənzimlənir. “Bizə gülərlər” deyib insanlar öz düşüncələrindən qarnı sanki silirlər, onun haqqında fikirləşməyi özlərinə yasaq eləyirlər. Özlərini elə aparırlar ki, guya qarın üçün işləmirlər.
Amma sonucda bütün günü onların əllərindən qaşıq və fincanları yenə də yerə düşmür. “Qarnın səsi həqiqətin səsidir”. Bunu mən söyləməmişəm, bunu Şərq müdrikləri belə buyurublar.
“Polkovnikə heç kim heç nə yazmır”21 romanının sonu.
Unutmayaq ki, Hamletin əlində tutduğu qafa tası və ya kəllə məhz qarın üzərində qurulmuş dünyanın faniliyinə, ötəriliyinə gülür.
Hətta ölümün də gülüşü qarnın mənasız çabalarına tuşlanıb: yəni qarın heç vaxt ölümə qalib gələ bilmir. Çünki bir gün mütləq enerji istehsalından dayanır.
Toplumda qarına qarşı münasibət ikilidir, ambivalentdir: bir yandan yemək kultu, o biri yandan qarnın karikaturası. Bir tərəfdə qarnın özü gülür, digər tərəfdə isə qarına gülürlər; yəni əbədi olaraq, yəni həmişəlik mənfi ilə müsbət arasında…
Ədəbiyyat
1 Pyat filosofskix traktatov na temu “Afak va anfus”. M.: 1970. – s.22.
2 Ətraflı bax: Seyidov M.M. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı: 1983. – s. 99-101.
3 Basilov V.N. İzbranniki duxov. M.: 1984. – c. 30-96.
4 Ətraflı bax: Seyidov M.M. Göstərilən əsəri, s.98-99
5 Fərzəli Ə.Ə. Dədə Qorqud yurdu. Bakı, 1989. – s. 152.
6 Bax: Seyidov M.M. Göstərilən əsəri, s.143
7 Bax: Talıbzadə A.A. Quranın sirrləri tükənmir // https://teatro.az/az/post/aydin-talibzade—quranin-sirleri-tukenmir-1008
8 Quar qədim hunlarda göy gurultusu, ildırım, şimşək tanrısının adı imiş.
9 Bax: Seyidov M.M. Göstərilən əsəri, s.212-214.
10 Yenə orada, s.214-215
11 Azərbaycanın dəyərli kinorejissoru Əjdər İbrahimovun çəkdiyi “26-lar” filmində oxunan mahnının nəqarəti.
12 Qolosovker Y.E. Mifin məntiqi. Bakı, 2006. – s. 84-85.
13 Talıbzadə A.A. Şərq teatrı tarixi. – Bakı, 2006. – s. 274.
14 Bax: Mehdiyev N.M. Orta əsrlər Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı, 1986. – s. 90-91
15 Safronova Y.S. Dzenskiy smex kak otrajeniye arxaiçeskoqo zemledelçeskoqo prazdnika // Simvolika kultov i ritualov narodov zarubejnoy Azii. – M., 1980. – s.70-71.
16 “Dünya qan üstündə bir xanimandır”. Səməd Vurğunun “Vaqif” pyesində söylədiyi fikrin modifikasiya edilmiş variantı.
17 Bax: Qolosovker Y.E. Mifin məntiqi (tərcümə A.Talıbzadənindir) Bakı, Kitab aləmi, 2006. – s.59-61.
18 Bax: Baxtin M.M. Literaturnıye-kritiçeskiye statyi. M.: 1986. – s.318.
19 Yenə orada.
20 Bax: Safronova Y.S. Dzenskiy smex kak otrajeniye arxaiçeskoqo zemledelçeskoqo prazdnika // Simvolika kultov i ritualov narodov zarubejnoy Azii. – M., 1980. – s.71.
21 Daha ətrafı bax: Elçin M.E. Gün çıx, çıx, çıx. – Bakı, 2009, s.5-12.
22 Qabriel Qarsia Markesin əsərinin adı.
Mənbə: Daha.az
