Rasim Qaraca - Azərbaycan Kitabının Durumu. (a r a ş d ı r m a)

Azərbaycanda Kitabın və
mütaliənin dirçəlməsi 
 
zaman maşınından bu günkü
mənzərəyə bir baxış
 
Azərbaycanda kitabın bu günkü durumu haqqında nisbətən aydın təsəvvür yaratmaqdan ötrü öncə onun tarixinə kiçik bir ekskurs etmək lazımdır. İlk milli mətbəənin yaranması və Azərbaycan dilində kitab nəşrinin tarixi 1854-cü ilə təsadüf edir. Bu mətbəənin Təbrizdə yarandığını və ilk nəşrin Fizulinin “Leyli və Məcnun” əsəri olduğunu tarix kitablarından öyrənə bilərik. XIX əsrin sonlarında Azərbaycan dilində kitablar Baxçasarayda, Tiflisdə, daha sonra Bakıda nəşr edilməyə başlayıb. Bu nəşrlərin bəziləri Milli kitabxananın arxivində saxlanılmaqdadır. Bunlara misal olaraq A.Çernyavskinin - "Vətən dili " (Тбилиси, 1882), M.Fransavinin - "Firəngistan məktublari" (Baxçasaray, 1891), Sokratın - "Təlimi Sokrat (Baxçasaray, 1891), Şekspirin - "Оtellо: Veneziyali ərəb" (Bakı, 1896), L.Tolstoyun - "Вirinci şərabçı " (Bakı, 1896) kitablarını göstərmək olar. Göründüyü kimi, Azərbaycan xalqının kitabla tanışlığının tarixi çox da qədimlərə getmir, bu coğrafiyada ümumi savadsızlığın hakim olduğu və yalnız Cümhuriyyət illərində kütləvi savadsızlığa qarşı dövlət proqramının həyata keçirilməyə başladığını müşahidə edirik.  Daha sonra Azərbaycanda kitab nəşri Sovet hakimiyyəti illərində kütləvi hal almağa başladı, ideoloji təmayüldə olsa da Kitab Azərbaycan insanının həyatında ayrılmaz bir parçaya çevrildi. Azərbaycan elmi və ədəbiyyatı inkişaf etməyə başladı. Deyəsən, bir daha heç zaman görməyəcəyimiz kitab tirajları artıq keçmişdə qalan həmin dövrə aiddir. Kitablar 20 000, 30 000, 50 000, bəzən 100 000 tirajlarla nəşr olunurdu. Bu günkü tirajlarla müqayisədə bu rəqəmlər fantastik görünür. Xüsusən uşaq kitablarının geniş çeşiddə, yüksək tirajda və ucuz qiymətdə olması kitabların hər evdə olmasını təmin edirdi, erkən yaşlardan kitabla tanışlıq, oxuma mədəniyyətini formalaşdırırdı. Lakin Sovet hakimiyyətinin süqut etməsiylə bütün sovet məkanında, o cümlədən Azərbaycanda kitabın mənzərəsi dəyişməyə başladı, 90-cı illərdə tam bir durğunluq və tənəzzül yaşandı, 2000-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan kitabının dirçəlməkdə olduğunu görməyə başlayırıq. Bu dirçəlişin öz qəhrəmanları vardı...
*
Bu ilin sentyabr ayında Bakı Əl Oyunları Sarayında təşkil olunmuş VI Beynəlxalq kitab sərgisində qeyri-adi hadisə baş verdi. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq sərgiyə böyük axın vardı. Kitab bazarındakı dinamikanı yaxından izləyən biri kimi bu mənə də təəccüblü göründü. Nələr baş verdiyi düşündürücü idi. Hakimiyyət mediasının bəhs etdiyi inkişaf özünü göstərirdi, yoxsa bu bir xəstənin ölümqabağı yaxşılaşmasıydı?
Zahiri göstəricilərə baxsaq hər şey həqiqətən də inkişafdan xəbər verir: nəşriyyatlar fəaliyyət göstərir, bazara yeni adlar çıxır, yeni kidab dükanları şəbəkələri yaranır, Book Centre kimi kitab mərkəzləri açılır, Azərkitab özünün əzəmətli binasıyla göz qamaşdırır, Qanun nəşriyyatı orta hesabla hər günə bir kitab nəşr edir, özünün üstün poliqrafik imkanlarıyla və Libraff kitab dükanları şəbəkəsiylə Teas-Press kitab bazarında böyük bir dəyişik yaradır, Şərq-Qərb, Hədəf yayınları rəqabətə davamlılığını qoruyub saxlayaraq bu böyük yarışmaya qoşula bilir. Onlarla mətbəədə çap maşınları gecəbəgündüz dayanmadan işləyib yeni-yeni kitablar basır. Bütün bunlar Kitab bazarında artmaqda olan bir tempin olduğu təəssüratı yaradır. Digər tərəfdən, tirajların getgedə azalması, təqribən 5 illik məsafələrlə 500-dən 300-ə, sonra 300-dən 100-ə və daha aşağılara düşməsi paralel olaraq neqativ bir tendensiyanın varlığından xəbər verir. Neqativlər sırasında daha nələr var? – Kitab dövriyyəsi yalnız Bakı şəhərindədir, rayonlar, rayon mərkəzləri bu dövriyyədən demək olar ki kənardadır, - ölkədə kağız istehsal olunmur, xaricdən gətirilir, kitabın maya dəyəri yüksəkdir, ümumi olaraq oxucunun alıcılıq qabiliyyətinin üstündədir, kitab satış aktivliyini daha çox endirim kampaniyalarında görmək olur, - Kitab nəşrinə əlavə dəyər vergisinin tətbiq olunması da bu mənzərəni bir az tündləşdirir.
Kitab sənayesinə ümumi dövlət nəzarətini Mədəniyyət Nazirliyi həyata keçirir. Nazirliyin “Kitab dövriyyəsi və nəşriyyatlarla iş şöbəsi” bilavasitə dövlətin kitab siyasətini Azərbaycan Respublikasının “Nəşriyyat işi haqqında”kı qanunu əsasında tənzimləyən orqandır.  Eyni zamanda rəhbər qanunvericilik sənədlərindən biri də “Kitabxana işi haqqında” qanundur. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait əsasında bu qanunların tələbləri həyata keçirilir. Göründüyü kimi həm qanunlar var, həm də büdcə vəsaiti – dolayısıyla, kitab sənayesi dövlətin nəzarətindən kənarda deyil. Maraqlıdır ki, “Nəşriyyat işi haqqında” qanunda “nəşriyyat işinin maddi-texniki bazasının, təşkilati, hüquqi və elmi əsaslarının möhkəmləndirilməsinə, milli kitab nəşrinin inkişafına yardım edilməsi” nəzərdə tutulub. Eyni zamanda kitab sektorunun inkişafı naminə xarici donorların cəlb edilməsi halları da yox deyildir. Məsələn, 2005-ci ildə Yaponiya hökuməti ilə müqvilə əsasında Milli Kitabxana fondun mikrofilmlərə köçürülməsi avadanlığı ilə təchiz olunub və treninqlər keçirilib. Milli Kitabxana nəzdində “Açıq Kitabxana” guşəsi yaradılıb, funksional əhəmiyyəti olmasa da Nazirlik bunu ən böyük uğurlarından biri kimi təqdim edir. Ümumən Mədəniyyət Nazirliyinin fəaliyyət konsepsiyası sovetlərdən qalmadır, yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmayıb. Məncə, Mədəniyyət Nazirliyi kitab sənayesinin inkişafda və ya tənəzzüldə olduğunu konkret olaraq söyləyə bilməz, halbuki bu onun vəzifəsidir.
 Ümumiyyətlə, ölkədə kitabın durumu mənə görə xaotikdir, inkişaf varsa da biz buna sistemli inkişaf deyə bilmərik. Problemi sistemli şəkildə görməkdən ötrü Kitab məsələsini dörd istiqamətdə nəzərdən keçirmək lazımdır.
1.YAZIÇI. Kitabın yazılması, yazan insanın durumu, sosial təminatı və s.
2.NAŞİR. Kitabın nəşr olunması, nəşriyyat və mətbəə sisteminin problemləri
3.KİTAB SATIŞI. Kitabın ölkənin bütün nöqtələrinə bərabər payda çatdırılıb-çatdırılmaması, satış şəbəkəsinin problemləri.
4.OXUCU. Kitab oxumanın təşviq olunması. Oxu yarışları və s. keçirilməsi
 
YAZIÇI
Kitabın meydana gəlməsində yazıçı ilkin mərhələdir. Yazıçı deyərkən təkcə bədii əsərlər yazan qələm adamlarını deyil, ən geniş mənada yazı prosesiylə məşğul olan və son nəticədə kitabı meydana gətirən insanları nəzərdə tuturam. Bildiyimiz kimi ciddi əsərlərin yazılması üçün yazıçı maddi cəhətdən təmin olunmalıdır, sosial problemlərdən uzaqlaşaraq yaradıcılıq prosesinə bol zaman ayırmalıdır. Əgər yazıçı dəyər yaradırsa və bu dəyər də axırda həm millətin, həm də dövlətin dəyəri olacaqsa, demək onun sosial müdafiəsi də dövlət tərəfindən tənzimlənməlidir. Dolayısıyla, kitab sənayesində yazıçı dörd əsas oyunçudan birincisidir. Hal-hazırda Azərbaycanda yazıçının demək olar ki, heç bir sosial müdafiə mexanizmi mövcud deyil. Azərbaycan yazıçısı mütləq əlavə bir işdə işləməli və boş qalan zamanlaında, ikinci bir iş olaraq yazıçılıqla məşğul olmalıdır. Nəticədə, ikinci iş kimi yazılan əsərlər çox zaman ikinci dərəcəli olmağa məhkumdur. Dünya praktikasında rast gəlinməyən, yazarların sosial müdafiəsi təəssüratı yaradan bəzi istisnalar var. 2007-ci ildən başlayaraq hər il Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 70 üzvünə prezident təqaüdü verilir. Bir il ərzində 50 yaşlı şair və yazıçılara 300 manat, 20 gənc yazıçı və şair isə 200 manat təqaüd alır. Nəzərinizə çatdırım ki, Yazıçılar Birliyinin üzvlərinin sayı 2000-dən artıqdır. Bir il boyunca hər ay 200 manat alan gənc yazar yenidən ona növbənin çatmasını ən azı 10 il gözləməlidir. Üstəlik, təqaüd prosesi şəffaf deyil, siyahılar açıqlanmır, yazıçılar arasında bununla bağlı çoxlu narazılıqlar var. Məsələn, internetdə yazıçı Rövşən Yerfinin bir açıqlamasına rast gəldim: "Mən siyahının açıqlanmamasında iki səbəb görürəm. Əvvəlcə, siyahını hazırlayanlar özləri də siyahının ədalətli olduğuna arxayın deyillər. Ona görə də başlarının sakit qalmasını istəyirlər. İkincisi də, əgər istəsələr də düzgün nəsə etsinlər bacarmayacaqlar. Çünki, vaxtında o qədər gərəksiz adamları birliyə üzv ediblər ki, indi cəzasını çəkirlər". Göründüyü kimi, bu mexanizm yazıçıların sosial müdafiəsi üçün əlverişli deyil. Yazıçılar Birliyindən kənarda, oranın üzvü olmayan, ciddi əsərlər yazan qələm adamlarını da nəzərə alsaq, adı çəkilən təqaüdlərin funksional əhəmiyyət daşımadığını görərik. Yazıçılar Birliyinin Dövlət büdcəsindən maliyyələşən, bir neçə qəzet və jurnalı var. Bu qəzet və jurnalların ədəbi əsərlərə verdiyi qonorarlar isə çox cüzidir, yazıçının dolanması üçün əsla yetərli deyil.
Normalda yazıçı öz əsərini nəşriyyata təqdim etməli, anlaşmadan asılı olaraq ya bəri başdan, ya da kitab satıldıqca qonorarını almalıdır. Hal-hazırda, kiçik istisnaları nəzərə almasaq, yazıçıya qonorar verən hansısa bir Azərbaycan nəşriyyatı yoxdur, və ya demək olar ki yoxdur. Teas-Press və Qanun nəşriyyatlarının çox kiçik yazıçı qrupunu əhatə edən belə təcrübələrini qeyd etmək olar. Lakin, ümumən, yaradıcılığa təkan verən, yazıçılıq prosesini xoş məramlı bir yarışmaya çevirən, yaxşıların ən yaxşısını yazmağa həvəsləndirən ardıcıl nəşriyyat dəstəyindən təəssüf ki, danışa bilmirik.
Ən ucuz qiymətə tərcüməçilik fəaliyyəti, redaktorluq, pul qarşılığında kimlərəsə diplom işi və ya dissertasiya yazmaq Azərbaycanda talantlı insanların alın yazısıdır. Pul qazanmaq üçün özünü jurnalistika aləminə atan, keçici olaraq orada qalıb sonra ayrılmaq istəyən, lakin ayrıla bilməyən, jurnalistikanın bataqlığında batan neçə-neçə istedadlı yazıçının adını çəkmək olar.
Bir ölkədə ədəbiyyatın çiçəklənməkdə olduğunu göstərən meyarlardan biri müstəqil ədəbiyyat jurnallarının olmasıdır. Təəssüf ki, bizim ölkədə fasiləsiz yayınlanan ədəbiyyat jurnallarının sayı yox dərəcəsindədir. Azad Qaradərəlinin redaktoru olduğu “Yazı” jurnalı və Hədəf nəşriyyatının buraxdığı “Ustad” jurnalı istisna sayıla bilər.
QHT-lərin qeydiyyatı məsələsində mövcud olan süni maneələr dolayı yolla da olsa ədəbiyyata ziyan vurur. Qeyri-rəsmi olaraq ədəbiyyata aid təşkilatların qeydiyyata alınmasına yasaq qoyulub. Beləliklə kiçik yazıçı qrupları rəsmi olaraq təşkilatlana bilmir və yenidən təşkilatlanmaya dair yaradıcı təşəbbüslər qısa ömürlü olur. Misal üçün Azad Yazarlar Ocağı ictimai birliyi Ədliyyə Nazirliyinə qeydiyyatla bağlı 3 dəfə müraciət edib və qeydiyyata alınmayıb.
Yazıçıların, kitab yazan insanların yaradıcılığını stimullaşdıran amillərdən biri çeşidli mükafatlar ola bilərdi. İldə bir dəfə nominantları 100 və ya 200 manatla təltif edən 1-2 mükafat var əlbəttə, lakin neft ölkəsində ilin ən yaxşı elmi əsərinə, ən yaxşı romana, ən yaxşı tərcüməyə və s. ən azı 50 000, 100 000 manat dəyərində mükafatlar nə üçün olmasın? 
   
NƏŞRİYYATLAR
2000-ci illərin əvvəllərində Bakıdakı kitab dükanlarında mənzərə təqribən beləydi: 80% rusca kitablar və 20% Azərbaycan dilində kitablar. Lakin çox qısa zamanda bu nisbət Azərbaycan dilində kitabların xeyrinə dəyişməyə başladı. Azərbaycan nəşriyyatlarının, xüsusən Qanun nəşriyyatının fəaliyyəti nəticəsində yüzlərlə adda, əsasən xarici müəlliflərin tərcümə əsərləri çap edilərək oxucuların ixtiyarına verildi. Bu boşluğu doldurmaq yolunda yaxın illərə qədər nəşriyyatlar arasında bir ajiotaj vardı. Tələm-tələsik, alaçiy tərcümələr, keyfiyyətsiz çap məhsulları kitab bazarını doldurdu. 2000-2010-cu illəri mən kitab sənayemizin qızıl dövrü adlandırardım. Bu illərdə Nəşriyyat-Oxucu münasibətləri ciddi sınaq yaşadı. Oxucular zövqsüz, pis tərcümə olunmuş kitabları, bəzən redaktə səhvlərinə göz yumaraq acgözlüklə oxuyur və nəşriyyatlar da bu cür kitabları çap etməkdə qəbahətli heç nə görmürdülər. Belə bir dövr idi. Əlbəttə, bunun ardınca keyfiyyət uğrunda yarışmanı müşahidə edirik, son illərdə həm oxucular, həm də nəşriyyatlar kitaba qarşı tələbkar olmağa başladı.    
Son illərdə nəşriyyat sektorunda, kitab çapı sənayesində böyük bir sıçrama, həm məzmun, həm də poliqrafik keyfiyyət baxımından yaxşıya doğru böyük bir dəyişiklik olduğu danılmazdır. Xüsusən Teas-Press nəşriyyatının bazara girməsiylə Azərbaycan kitabının poliqrafik göstəriciləri Avropa standartlarıyla bərabərləşdi. Məndə olan məlumata görə, nəşriyyat yaxın 5 ildə 5000 adda kitab çap edərək start həddinə çatmağı qarşısına məqsəd qoyub. Nəşriyyatın çap etdiyi uşaq kitabları xüsusi qeyd etməyə layiqdir.
Bütün bunlar yaxşı hal kimi qiymətləndirilə bilər. Məni narahat edən məsələlərdən biri nəşriyyatların koordinasiyalı fəaliyyət göstərməməsidir. Dövlət tərəfindən koordinasiyanı nəzərdə tutmuram. Nəşriyyatlar öz aralarında toplanaraq ortaq məsələləri müzakirə etməli, milli maraqlar naminə bəzi prinsipləri müəyyən etməlidirlər. Buraya tərcümə sahəsindəki problemlərdən, əlavə dəyər vergisinin ləvğ edilməsindən tutmuş, terminologiya məsələsinə qədər çox sayda məsələlər daxildir. Məsələn, xarici adların yazılması məsələsindən hər nəşriyyat öz bildiyi kimi davranmaqdadır. Azərbaycan naşirlər birliyi yaradılmalı və problemlər birgə həll olunmalıdır.
Böyük nəşriyyatlarla yanaşı Azərbaycanda çox sayda kiçik nəşriyyatlar və ya nəşriyyat fəaliyyətilə məşğul olan qurumlar var. Məsələn, mənim rəhbəri olduğun Alatoran Yayınları eyni adlı jurnalın əlavə nəşrləri kimi fəaliyyətə başlayıb, daha çox intellektual ədəbiyyatın çapı sahəsində ixtisaslaşmağa çalışırıq. Kiçik nəşriyyatlar sırasında 30-40 və daha artıq və ya daha az kitab çap edən, öz dəsti-xətti olan, və ya sadəcə kommersiya maraqları güdən bir çox adlar var “Əli və Nino”, “Kitab Klubu”, “Başla”, “Nərmin Yayı Evi”, “Çardaq”, “Kitabal”, “Kitabıstan”, “Üçbucaq” və s. Kitab çap etmək və çap etdirmək, yazıçı kimi meydana atılıb mən də varam demək azadlığı ölkəmizdə təmin olunub. Yenə də, əvvəldə dediyim kimi, bu fəaliyyətlər spontan fəaliyyətlərdir, kiçik təşəbbüslərin böyük sərmayələr qarşısında yox olma təhlükəsi get gedə artmaqdadır. Halbuki, kiçik təşəbbüslər maraqlı və faydalı ola bilər. “Başla” qrupunun fəaliyyətini buna misal göstərmək olar.
Nəşriyyatların koordinasiyalı fəaliyyət göstərməməsinin əsas fəsadlarından biri, kimin hansı kitabı nəşr etməsindən xəbərsiz olmasıdır, eyni kitabın müxtəlif nəşriyyatlar tərəfindən çap olunmasına praktikada çox rast gəlmək mümkündür.
SATIŞ ŞƏBƏKƏSİ
Azərbaycanda vahid kitab şəbəkəsi mövcud deyil. Bu iş qara bazarın ixtiyarına qalmış durumdadır. Əsasən 28 may metrosu ətrafında yerləşən kitab toptançıları respublika ərazisindəki kiçikli böyüklü kitab dükanlarıyla əlaqədə fəaliyyət göstərir. Bu dükanlardan birinin sahibinin dediyinə görə onlar təqribən 300 kiçik “toçka”ya kitab verirlər. Bu toçkalar əsasən rayonlarda yerləşir və daha çox dərslik və əlavələrini qazanc məqsədilə satmaqla məşğuldurlar. Bu cür dükanlar adətən ciddi ədəbiyyata maraq göstərmir, əsasən bazarın tələbinə görə nəşriyyatlardan kitab istəyirlər. Ən çox satış görən bədii kitablar Çingiz Abdullayevin, Varisin, Elxan Elatlının kitablarıdır. Bu qəbildən olan populyar ədəbiyyat, motivasiya kitabları, dini kitablar, kriminal, yuxuyozma və fal kitabları ən çox satılanlar sırasındadır. Kitab topdançıları əsasən kitabdan anlamayan, mütaliəsi olmayan, ona yalnız əmtəə kimi baxan insanlardır.          
Bundan başqa, Mədəniyyət Nazirliyi yanında Kitab Kollektoru fəaliyyət göstərir. Kitab Kollektorunun vəzifəsi rayon kitabxanalarını yeni çıxan nəşrlərlə təmin etməkdir. Təəssüf ki, Kitab Kollektorunun fəaliyyəti, hansı kitabları satın alması haqqında statistikanı internetdə tapmaq mümkün olmadı.
 
OXUCU
2004-cü ilin dekabrında İsveçrə parlamentinin bir neçə nümayəndəsi, başda Verni Miller-Gerni olmaqla, Federal Şura qarşısında kitab bazarının durumu haqqında məruzə hazırlamaq məsələsini qaldırmışdı. Məruzənin hazırlanmasına 2 il vaxt tələb olunmuşdu. Nəticələr acınacaqlı idi. Zahirən inkişafda görünən kitab sənayesi sən demə səssiz ölüm yaşayırmış. Misalı ona gətirirəm ki, bizdə də zahirən inkişafda imiş kimi görünən kitab sənayesi əslində ola bilsin tənəzzül dövrünü yaşayır. İnkişafın kriterləri nələrdir, bahalı dükanlar, parıltılı poliqrafiya yoxsa son instansiya olan oxucu? Axı kitabla bağlı bütün bu hay-həşir son nəticədə oxucuya hesablanıb. Əgər oxucunun alıcılıq qabiliyyəti aşağıdırsa, hansısa vəsaitlər hesabına çap olunan kitablar kitab dükanlarının rəflərində və anbarlarda toplanıb qalırsa demək ki, bütün zəhmətlər boşuna çəkilib və göstərməkdən başqa bir işə yaramır. Çıxışımın əvvəlində Kitab sərgisinə böyük axın olduğundan danışdım. Səbəb, sərgidə kitabların endirimli qiymətlərlə satılmasıydı. Buradan belə bir nəticə çıxartmaq olar. Azərbaycan xalqı, çağdaş gənclik kitaba, təhsilə, mədəniyyətə, özünüinkişafa meyllidir, lakin əhalinin əsas təbəqəsi kasıblıq həddində yaşayır. Nəticə olaraq bu onu göstərir ki, kitab sənaye makinası hərəkət halında deyil, çünki onun dörd hərəkətverici çarxından ən azı 2-si işləmir. Birinci çarx, yazıçı və dördüncü çarx – oxucu. Oxucu kitab sənayesində demək olar ki əsas və idarəolunmaz oyunçudur. Bu məsələdə dövlət asanlıqla yaxasını kənara çəkə bilər, millət oxumur, mən nə edə bilərəm deyə bilər. Lakin mədəni ölkələrdə oxucu özbaşına buraxılmır. Məsələn Almaniyada hər il məktəblilər arasında keçirilən Oxu yarışlarında 1 mln-a yaxın şagird iştirak edir, qaliblərə yüksək mükafatlar verilir. Uşaqların ana-atalarını, yaxınlarını, müəllimlərini və s. nəzərə alsaq bu yarışmada az qala bütün ölkə iştirak edir. Bütün bunlar kitab bazarında böyük canlanma yaradır.  
Azərbaycanlı oxucu özü özünü yetişdirmək məcburiyyətindədir. Ağır həyat şərtləri onu çıxış yolları axtarmağa, oxuyub öyrənmənin alternativ yollarını tapmağa itələyir. Bu sahədə ikinci əl kitabçılar onun köməyinə gəlir. Təsadüfi deyil ki, Sumqayıtda və Bakıda fəaliyyət göstərən Xan Xəzinəsi adlanan dükanlar hər zaman alıcılarla dolu olur (Bu mənzərəni biz Libraff dükanlarında görə bilmərik). Xan Xəzinəsindən ikinci əl kitabları çox kiçik məbləğə almaq mümkündür.
Oxucular üçün alternativlərdən biri internet resursları, pdf kitablar və ya səsli kitablardır. Hal-hazırda Azərbaycan dilində pdf kitabların ciddi kolleksiyası mövcuddur və oxuyan təbəqə öz aralarında bu kolleksiyanı paylaşır. Azərbaycan səsli kitab sahəsi, məsələn Rusiyada olduğu kimi inkişaf etməyib, pulsuz qulaq asacağımız kitabların sayı barmaq hesabını keçməz. Azərbaycan dilində “Audiokitab” layihəsi mövcuddur, bu layihə çərçivəsində 500-dən artıq kitab səsləndirilib, lakin kitabların endirilməsi pulludur.
 
*
Bütün bunlarla yanaşı, dünyada gedən proseslər artıq kağız kitablar erasının sona çatmaqda olduğunu xəbər verir. Amazon.com onlayn alış-veriş şəbəkəsindən alınan kitabların 30%-i bu gün artıq elektron kitablardır. Yeni dövrdə kitab sənayesi artıq yeni şərtlərə görə nizamlanmalıdır. Bizim dövlətin mədəni siyasəti son dərəcə konservativdir. Dövlət oyunçu olaraq kitab sənayesində demək olar ki iştirak etmir, hər şey bazar iqtisadiyyatının ixtiyarına buraxılmış təsəvvürü yaradır. Azərbaycan kimi kiçik ölkədə kitab məsələsini bazar iqtisadiyyatının ixtiyarına buraxmaq isə, kütləvi savadsızlığa meydan açmaq deməkdir. Necə ki, artıq savadsız insanların nisbəti yüksələn xətlə inkişaf edir, əgər buna inkişaf demək olarsa.