Ilona Balcerczyk - Karl Popper nəzəriyyəsində cəmiyyət

Bu məqalənin məqsədi açıq və qapalı cəmiyyət arasındakı dixotomiyanı təhlil etmək, fərdi, eləcə də vətəndaş cəmiyyətinin əsaslarının azadlığı problemini araşdırmaqdır¹. Müəllif hər bir müasir vətəndaş cəmiyyətinin əsasının Karl Popperin bəhs etdiyi açıq cəmiyyət olduğu ilə bağlı fərziyyəni irəli sürür.

Qapalı cəmiyyətin vətəndaş cəmiyyəti üçün təhlükəsi nədən ibarətdir?  Vətəndaş cəmiyyəti hansı şəraitdə inkişaf edə bilər? Fərdi azadlıqdan nə zaman söz açıla bilər? Bütün cəmiyyətin azadlığı barədə nə vaxt danışmaq olar?

İki min ildən artıqdır ki, insanlar özlərini hakimiyyətin təsirindən və qərəzli münasibətdən azad etmək üçün mübarizə aparırlar. Onlar ağıl və bəşəriyyətin azadlığı standartlarına cavab verən vətəndaş cəmiyyəti qurmağa səy göstərirlər. Həmçinin dünya üçün məsuliyyət daşımaq istəyirlər. Özü və yaxınlarının taleyinin yaxşılaşdırılması üçün edilən mənəvi arzular dövrümüzün vətəndaş problemi hesab olunur. Bəşəriyyət hələ də qəbilə dövrünün açıq cəmiyyətə transformasiyası prosesi ilə keçid mərhələsindədir.

Popperin fəlsəfəsi² insan şüuruna inam və azadlıq³ eşqi ilə əlaqəli olub, fərdin müstəqil qərarlar vermək və bu qərarların nəticələri ilə üzləşmək hüququ kimi xarakterizə edilir.  Popper “Açıq Cəmiyyət və Düşmənləri” kitabında sosial fəlsəfəyə tarixi hadisələrin proqnozlaşdırılmasına imkan verən, eləcə də tarixi qanunların kəşf edildiyini iddia edən nalayiq bir fəlsəfə kimi yanaşır.

¹Vətəndaş olaraq mülki cəmiyyət anlayışı (qanunun aliliyi, liberal demokratik).

²Cf.: A. Chmielewski, Filozofia Poppera: analiza krytyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

 Wroclaw 1995;   K. Niebrój, R. Karla, Poppera koncepcja prawdy: kwestia podstawowego nośnika praw- dziwości, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010;  K. Popper, Społeczeństwo otwarte və jego wrogowie, PWN, Warszawa 2010;  E. Pietruska-Madey, Wiedza və człowiek: szkice o filozofii Karla Poppera, Wydział Filozofii və Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997;  G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu: zagrożenie dla społeczeństwa otwartego, Muza, Warszawa 1999;  J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 2011.

³Cf.;  “şüura inam, azadlıq və bütün insanların birliyi – yeni etiqad və fikrimcə, açıq cəmiyyətin yeganə mümkün ola biləcək etiqadıdır”.  K. Popper, op.  sit., səh.   2, 265.

O istehza ilə bu fəlsəfəni “iddiaya əsasən elmi kəhanətlər” adlandırdı, həmçinin onu reallıqdan və hazırki məsuliyyətlərdən qaçıb, naməlum cənnətə getməyin bir forması kimi qələmə verdi. Buna görə də o, tarixin paradiqmasından uzaqlaşdı.   “Tarix hər hansı bir məna kəsb edirmi?” sualına o, “əlbəttə ki, yox”  cavabını verdi. Popperə görə tarixin heç bir məqsədi yoxdur və heç bir dəyəri təmsil etmir.

Popper nəzəriyyəsini cənnətə qaçış kimi başa düşdüyü Platonu tənqid edir - Platonçu baxış bucağını azadlığa və şüura təhqir kimi şərh edir, ictimai həyatın qapalı, totalitar quruluşuna meyl edir, bu da insanları itaətkar düşüncəsiz oyuncaqlara çevirir. O, hər iki mütəfəkkiri təkəbbürlü intellektual müqəddəslər və müasir totalitar sistemin ataları ilə müqayisə edərək Hegel və Marksın konsepsiyalarını tənqid edir. O, avtoritar cəmiyyətə alternativ bir təklif irəli sürmək istəyirdi. Popper ümumi sosial rifah ideyasına riayət etmək əvəzinə, münaqişələrin anında həlli ilə bilavasitə bağlı olan, tədricən sosial mühəndisliyə əsaslanan vətəndaş cəmiyyətinə inanırdı. Despotik idarəçilik altında idarə olunan insanlar təhdid edilir, həmçinin öz hərəkətlərinə görə məsuliyyət daşımaq hüququndan məhrum edilir və buna görə də insanlıqdan uzaqlaşdırılırlar.

Popperə görə, insan olmaq, həm də, yalnız demokratiya ilə idarə  olunan siyasi azadlıq şəraitində inkişaf edə bilən mənəvi məsuliyyətə sahib olmaqdır; “Marksistlərin aşağılayıcı şəkildə təsvir etdiyi  “sadəcə formal azadlıq” hər şeyin əsasını təşkil edir. Bu “sadəcə formal azadlıq”, məsələn demokratiya, xalqın öz hökumətini mühakimə etmək və istefaya göndərmək hüququ, siyasi hakimiyyətin sui-istifadə edilməsinə qarşı özümüzü qoruya biləcəyimiz yeganə məlum vasitədir;  bu hökmdarların idarə olunanlar tərəfindən idarə olunmasıdır. Siyasi hakimiyyət iqtisadi gücü idarə edə bildiyi kimi siyasi demokratiya da idarə olunanlar tərəfindən iqtisadi gücə nəzarət etmək üçün yeganə vasitədir. Demokratik nəzarət olmadan hər hansı bir hökumətin öz siyasi və iqtisadi gücünü vətəndaşlarının azadlığını qorumaqdan fərqli məqsədlər üçün istifadə etməməsi ilə bağlı heç bir keçərli səbəb ola bilməz⁴”. Popper demokratiyaya çoxluğun hökmranlığı yox, açıq cəmiyyət⁵, qanunun aliliyi tərifini verdi. O, xalq tərəfindən idarə olunan hökumətin tiranlığa gətirib çıxaracağının fərqində idi, bu da digər tiranlıq formalarından daha yaxşı olmayacaqdı. Demokratiyanın siyasi məqsədi azadlığa hər hansı lazımsız məhdudiyyət qoyulmadan mümkün qədər azadlıq və ədaləti təmin etməkdir⁶. Popper demokratiyanı qanunun və azadlığın keşikçisi, mülkiyyətin mühafizəçisi hesab edirdi. 

⁴Ibidem, səh.  2, 177.

⁵Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, açıq/qapalı cəmiyyət terminlərini ilk dəfə Henri Berqson yaradıb, fəlsəfəyə gətirmişdir - Popper bunu deməkdən çəkinmir.  O bildirir ki, onun bu terminləri başa düşməsi Berqsonunkindən bir qədər fərqlidir.   Berqsona görə azadlıq fərdin yaradıcı aspekti ilə, Popper üçün isə liberalizmlə sıx bağlıdır. Berqsonun açıq cəmiyyət anlayışı haqqında daha çox məlumatı buradan tapa bilərsiniz: M. Środa, Ludzie i terminy, „Wiedza i Życie”, iyun 1996.

⁶Popper ön sözdə polşalı oxucularına ünvanlayaraq yazır: “Bizi bu ideyaları qəbul etməyə məcbur edən keçmişin böyük mütəfəkkirləri tam dərk etdikləri bir həqiqət naminə azadlığı müdafiə etdilər: mən təkbaşına idarə edə bilərəm!  Buna görə də bizim idealımız çoxluğun hakimiyyəti və ya “tam azadlıq” deyil, muxtariyyətdir.  Qanun muxtariyyətin uğursuzluqla nəticələndiyi və ya heç təqdim olunmadığı bir yerdə tətbiq olunmalıdır. Kantın təliminə görə, cəmiyyətdə həyat tamamilə azad ola bilməz: hər bir fərdin azadlığı başqalarının azadlıqlarına mane olmamaq üçün məhdudlaşdırılmalıdır.  [...] Bu qaydaya əməl edilməzsə, hökumətin gücü ilə dəstəklənən qanun buna müdaxilə etmək məcburiyyətindədir.  Bir sözlə, azad və açıq cəmiyyət ideyası budur” – K. Popper, op.  sit., səh.  1, 8.

Russell⁷: “Sərvəti potensial güc mənbəyinə çevirən yalnız dövlətin aktiv müdaxiləsidir – mülkiyyətin sanksiyalarla dəstəklənən qanunlarla qorunmasıdır;  çünki bu müdaxilə olmasaydı, insan tezliklə öz sərvətini itirərdi. Buna görə də

iqtisadi güc tamamilə siyasi və fiziki gücdən asılıdır”⁸.  Wiktor Osiatyński qeyd edir ki, Popper kollektivizm və tayfaçılıq əleyhinə individualizmi tamamilə dəstəkləyir⁹.

Açıq cəmiyyət ideyasını qapalı cəmiyyətlə müqayisə etməklə tam başa düşmək olar.   Qapalı cəmiyyət mahiyyətcə nədir?   Popper belə cəmiyyətlərin sirliliyi və məntiqsizliyini, ictimai həyatın qəbilə quruluşuna meylini vurğulayır: “Bu ibtidai qəbilə və ya “qapalı” cəmiyyətin sirli münasibətinin xüsusiyyətlərindən biri də onun dəyişməz qadağalar, qanunlar və adətlərlə yaşamasıdır ki, bu da günəşin çıxması, fəsillərin dövrəsi və ya təbiətin bunlara bənzər bilinən qanu­na­uy­ğun­luq­ları kimi qaçılmazdır mövqedədir.”¹⁰. Belə ki, buna sirli, kollektiv, qəbilə cəmiy­yəti deyilir - onu dövlətin bioloji və ya üzvi nəzəriyyəsi baxımından təsvir etmək olar. Popper onu canlı orqanizmlə müqayisə edir: “Qapalı cəmiyyət, üzvləri yarı bioloji bağlarla - qohumluq, birgə yaşayış, ümumi səyləri, təhlükələri, sevincləri bölüşməklə bir-birinə bağlı olan yarı üzvi vahid olmaq baxımından sürüyə və ya qəbiləyə bənzəyir¹¹. Aşağıda Popper Hegel və Marksın mütaliəsinə cavab olaraq istehza məqsədilə hazırladığı qapalı (totalitar)¹² cəmiyyətin “mənəvi xəzinələri” nin siyahısı verilmişdir.

⁷B. Russell, Güc, Yeni Sosial təhlil Routledge, New York 1938, p. 123; W. Lippmann, Yaxşı Cəmiyyət. Brown and Co., Boston 1937, p. 188.

⁸K. Popper, op. cit., p. 2, 178.

⁹W. Osiatyński, Społeczeństwo otwarte według Poppera, „Wiedza i Życie”, June 1996.

¹⁰K. Popper, op. cit., səh. 1, 93. 

¹¹Ibidem, səh. 250.

¹²Daniel Qrinberq müharibədən sonrakı və müasir “totalitarizm” anlayışının Popperin fikirlərinə necə yaxın olduğunu göstərirdi. O qeyd edir: “50-ci illərin ortalarında Karl Fridrix və Zbiqnev Bjezinskinin dəqiqləşdirib yazıya aldığı totalitarizmin əsas tərifi tək siyasət elmində   gözəçarpan bir karyera irəli sürmədi.   Aşağıdakı elementlər “totalitar sindrom”a töhfə verməli idi: 1) dövlət ideologiyası – inhisarçı və bütün vətəndaşlar üçün məcburi olması;  2) iyerarxik formasında təşkil edilmiş, dövlət idarəsi ilə iç-içə olan kütləvi üzvlük partiyası;  3) cəmiyyətin qalan hissəsi ilə birlikdə siyasi partiya, bürokratlar və silahlı qüvvələrlə razılaşması”;  4) informasiya və kütləvi informasiya vasitələrinin dövlət inhisarı;  5) idarəetmənin əsas prinsiplərindən biri kimi fiziki və psixoloji polis terroru; 6) mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat [...]. Postların bölüşdürülməsi məqsədilə 60-cı illərin sonlarına doğru ardıcıl intensivliklə aparılan geniş müzakirələr öz cavabını tapmadı. Bununla belə, onlar sosial hadisələrin modifikasiyaya uğramış baxış-bucağı mövzusuna müəyyən dərəcədə aydınlıq gətirməyə imkan verdilər. Müxtəlif sindromlardan azad olan bu yeni baxışda diqqət hər yerdə mövcud olan, dövlətin fəal şəkildə mənimsədiyi vətəndaş cəmiyyətinin kökünün kəsilməsinə, bütün cəmiyyəti səfərbər etmək, eləcə də bütün dövlət strukturlarında azğınlaşmış aktivizm hərəkatı nəticəsində yaranan “daimi inqilab”ı tələb etmək üçün tək partiyalı dövlətə can atmağa və postulatizasiyaya yönəldilirdi. Baxmayaraq ki, son zamanlar istisna olmaqla totalitarizm termini hərfi mənada başa düşülür, daha çox amansız və qaçılmaz, əhatəli və yekun bir şeylə əlaqələndirilsə də, indi daha məcazi mənada qəbul edilir;  faktiki yox, elə olmağa çalışan bir dövlət mənasını daşıyır;   daşınmaz monolit yox, tədricən geri dönə bilən ictimai-siyasi hadisəni təsvir edir”.  D. Grinberg, 1993-cü ildən Polyak nəşrinə ön üz, [in:] H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, səh.   747–750. 13 Berqson intuisiyanı, həmçinin ağıl və eqonu tabeliyin əsas komponenti  hesab edirdi. Popper isə itaətkarlığı hökmdarların xeyrinə ibtidailik və öz azadlığından ağılsızca imtina ilə əlaqələndirirdi. 

Qapalı cəmiyyətin birinci xüsusiyyəti vətəndaşların liderlərə tabe olması¹³, əmrləri yerinə yetirməsi, öhdəliklərdən azad olması – Takvilin də dediyi kimi - öz hərəkətləri üçün məsuliyyət daşıya bilən müstəqil vətəndaşlar əvəzinə "qullar" yetişdirməsidir. Platon deyir: “Ən güclü prinsip ondan ibarətdir ki, kişinin də, qadının da başında lider olmalıdır.  İnsan zehnini öz təşəbbüsü ilə istədiyi hər şeyi etməyə öyrəşdirməməlidir; nə buna səy göstərərək, nə də oyunbazlıqla. Lakin müharibədə və dinclik dövründə - insan diqqətini idarəçiyə yönəldib, sədaqətlə onun izindən gedəcək. Və hətta ən kiçik məsələdə belə o, idarəçiliyin yanında durmalıdır.  Məsələn,  təkcə ona deyildiyi təqdirdə ayağa qalxmalı, hərəkət etməli, yuyunmalı, və ya yeməyini yeməlidir...  Bir sözlə, o, ömürlük vərdiş etməlidir ki, heç vaxt müstəqil fəaliyyət göstərmək arzusunda olmasın və bundan tamamilə aciz olsun”¹⁴. Popperin aşağıda qeyd etdiyi kimi Hegel də Platonu təkrarlayır: “O [Hegel] azadlıq və bərabərliyə qarşı çıxdığı kimi, qardaşlığa, humanitarlığa və ya özünün dediyi kimi “xeyriyyəçiliyə” də qarşı çıxır. Vicdan kor-koranə itaətkarlıq, həmçinin şöhrət və taleyin romantik Heraklit etikası, qardaşlıq isə totalitar millətçilik ilə əvəz olunmalıdır”¹⁵.

Qapalı cəmiyyətin digər xüsusiyyətlərindən biri də təlqindir – ağılı idarə etmə (Orvelist düşüncələrə nəzarət)¹⁶. Bütün intellektual fəaliyyətlərin və arasıkəsilməz təbliğatın daimi və sərt tənqidi zehinlərin birləşməsinə və formalaşmasına yönəlmişdir¹⁷. Dövlət istənilən formada olan mənəvi öhdəliklərdən azaddır.   Buna görə də tarix yeganə hakim hesab edilir. Fərdi davranış prinsiplərini göstərən yeganə qayda birgə xeyirxahlığa söykənir - yalanların təbliğ edilməsi və həqiqətin bərpa olunması məqbul hala gəlir.   Həqiqət dövlətə xidmət etdiyi müddətcə vacibdir. Həmin vəziyyət və dövlət maraqları bunu tələb etsə, idarəçilər fırıldaqçılıq edə və yalan danışa bilərlər. İntellektual müstəqillik intellektual çevikliyin əsasını təşkil etdiyindən totalitar dövlət öz vətəndaşlarının tənqidi təfəkkürünün inkişafına imkan verməmək üçün bütün zəruri tədbirləri görür. İntellektual müstəqillik avtoritarizmin istənilən forması çərçivəsində aradan qaldırılması mümkün olmayan fəsadlara gətirib çıxarır: “Avtoritar ümumiyyətlə ona tabe olanları, inananları, onun təsirinə qarşılıq verənləri seçəcək. Lakin bunu edərkən, o, adi, gözə çarpmayanları seçmək məcburiyyətindədir. Çünki o, üsyan edənləri, şübhə ilə yanaşanları və, ona qarşı durmağa cəsarət edənləri xaric edir. İqtidar heç vaxt etiraf edə bilməz ki, intellektual olaraq cəsarətli, yəni onun hakimiyyətinə qarşı çıxmağa cəsarət edənlər ən əhəmiyyətli insan tipləridir”¹⁸.

Qapalı cəmiyyəti əks etdirən digər bir əlamət fiziki gücün inkişafına yönəlmiş səfərbərliyin stabil forması və tədris sistemidir. Ruhun təlimi yerinə bədən təlimi– humanitar elmlər əvəzinə idman – səfərbərliyin intensiv və daimi forması. Hakim sinfin hərbi təlim üçün inhisar hüququ - silah gəzdirmək və təhsil almaq hüququ.

¹⁴K. Popper, op.  sit., səh.  1, 25.

¹⁵Ibidem, səh.  2, 73.

¹⁶Müqavilə: “Totalitar rejimin səbəb olduğu pessimist qorxu qurbanlarının şüurunda dönməz dəyişikliklərə səbəb ola, hətta  bəşəriyyətin mahiyyətini dəyişə bilər, bu 1963-cü ildə “Eichmann in Qüds” kitabında, aşkar edilmişdir, burada “radikal şər” kimi kiçik metafizik anlayış [Hanna Ardent tərəfindən] tamamilə zidd olan “şərin bayağılıq” ideyası ilə əvəz edilmişdir.  D. Grinberg, op.  sit., səh.   746.

¹⁷K. Popper, op.  sit., səh.  1, 133.

¹⁸Ibidem, səh.  1, 198.

Məqsəd sadəcə Spartanınkını əldə etməkdir. Afina vətəndaşı ümumi hərtərəfli təhsil aldığı halda, Platon tələb edir ki, hakim təbəqə xaricdən və ya dövlət daxilindən düşmənlərlə döyüşməyə hazır olan peşəkar döyüşçülər sinfi kimi yetişdirilməlidir”¹⁹.

Popper bu siyahıya hakim sinfin ciddi təcrid qaydalarını də əlavə edir:  hakim irq işçi sinfi kimi xidmət göstərən- idarə olunanlardan üstündür, həmin hakimlərin ehtiyaclarını ödəyir. “Platon onları ən yaxşı halda üç sinfə ayırır: qəyyumlar, onların silahlı köməkçiləri və ya döyüşçüləri, işçi sinfi.  Lakin əslində iki cür kasta mövcuddur, hərbi kasta - silahlı və təlim keçmiş hökmdarlar - və silahsız və təhsilsiz idarə olunan qoyun sürüsü;  qəyyumlar ayrı bir kasta deyil,  sadəcə öz təbəqələrindən yüksəlmiş qoca və müdrik döyüşçülərdir. Platonun öz hakim kastasını işçi sinfi daxilində oxşar bölgülər yaratmadan iki sinfə, qəyyumlar və köməkçilərə ayırması, onun daha çox idarəçilərlə maraqlanması ilə bağlıdır”²⁰. Platoya görə irqin safllğı və irqin qarışması ilə bağlı olan kasta sistemi dövlətin deqradasiyasına gətirib çıxarır. Ona görə də siniflərin qarışması böyük cinayət hesab olunurdu²¹.

Popperin siyahısında başqa bir xüsusiyyət də özünü göstərir, vətəndaşların şəxsi işlərinə dövlətin güclü müdaxiləsi – kommunist prinsipi (uniformizm).  Platona görə dövlət müdaxiləsi ailə birliyinin aradan qaldırılması ilə bir qrupdan asılı olan tamamilə yeni sosial quruluşun tətbiqi demək idi.  Platon deyirdi: “Hakim sinfin heç bir nümayəndəsi öz övladlarını və ya valideynlərini ayırd etməməlidir. Ailə məhv edilməli, və ya daha yaxşı olarkı, bütün döyüşçü sinfini əhatə edəcək dərəcədə genişləndirilməlidir. Ailənin sədaqəti əks halda potensial dağılma səbəbinə çevrilə bilər; bu səbəbdən “Hamıya bir ailənin üzvü kimi baxılmalıdır”²². Yoxsulluğa, eləcə də hədsiz sərvətə yer olmayan kommunizm insanları iqtisadi xarakterli təhlükələrdən qorumalı və insanlara iqtisadi təhlükəni azaltmaq vasitəsi kimi xidmət göstərməli idi.  

Popper dövlət autarxiyasına da diqqət çəkir.  Dövlət marağı ön plandadır – dövlət iqtisadi autarxiyaya can atmalıdır, əks halda onun sabitliyi sarsılar. Dövlətin, kastanın və ya qrupun böyüklüyünə xidmət edərsə, o, qanuna çevrilir. Hətta ədalət kimi bir dəyər də dövlətin gücünü, sağlamlığını və sabitliyini qoruyur: “Platonun ədalət nəzəriyyəsi Respublikada təqdim edilən və sonrakı əsərlərdə olduğu kimi, totalitar əxlaq nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək tayfaçılıq iddialarını bərpa etmək”²³, dövlətin bərabərlikçi, fərdi və proteksionist meyllərindən üstün olmaq üçün qəbul edilmiş şüurlu hərəkətdir. 

Popperə görə, qapalı cəmiyyət həm də dövləti özünü formalaşdıran millətin (və ya irqin) Tanrı/Ruhunun təcəssümü kimi əks etdirən tarixçi düşüncə tərzi olan millətçilik ilə xarakterizə olunur. Bir seçilmiş xalq (seçilmiş irq) dünyaya hakim olmaq üçün təyin edilmişdir. Popper vurğulayır ki, müasir millətçilik Fixtdə olduğu kimi dilə və ya Hegeldə olduğu kimi tarixi xalq nəzəriyyəsinə əsaslana bilər. Xalq, Hegelə görə, tarix boyu fəaliyyət göstərən vahid mənəvi gücdür. Münaqişə zamanı onu ortaq düşmən və silah qardaşlığı birləşdirir.

¹⁹Ibidem, səh.  1, 89.

²⁰Ibidem, səh.  1, 79.

²¹Ibidem, s.  1, 82.

²²Cf.: K. Popper, op.  sit., səh.  1, 81.

²³Ibidem, s.  1, 177.

Popper iddia edir ki, millətçilik, bizim ilkin qəbilə instinktlərimizi, hissləri və qərəzli fikirləri, fərdi öhdəlikdən boyun qaçırmaq üçün toplu və ya kollektiv məsuliyyət altında olmaq kimi nostalji istəkləri oyadır: “Milli dövlət prinsipi, yəni hər bir dövlətin ərazisinin bir xalqın yaşadığı ərazi olması ilə bağlı siyasi tələb, bu gün bir çoxunun zənn etdiyi qədər anlaşılan deyil. Hər kəs milliyyət haqqında danışarkən nə nəzərdə tutduğunu bilsə belə, heç də anlamır ki, niyə millilik, məsələn, dindən, müəyyən bir coğrafi ərazidə doğulmaqdan, soy kökünə bağlılıqdan, demokratiya  kimi siyasi əqidədən daha vacib olan əsas siyasi kateqoriya kimi qəbul edilir. (demək olar ki, bu anlayış, çoxdilli İsveçrəni birlik edən faktordur) […] Milli dövlət prinsipi nəinki yaramır, həm də heç vaxt tam şəkildə ortaya çıxarılmayıb. Bu bir mifdir. Bu, məntiqsiz, romantik və utopik bir arzu, naturalizm və qəbilə kollektivçiliyinin xəyalıdır²⁴”.

Biz qapalı cəmiyyətdə etik müharibə ideyasına, müharibənin tərənnümünə rast gələcəyik. Dövlət, bütün digər dövlətlərin əsl düşməni kimi öz varlığını müharibədə isbat etməlidir. Xüsusilə təcrübəsiz dövlətlərin qarşısında böyük dövlətlər olduqda ‘etik’ müharibə ideyası (toplu və kollektivçi). Müharibə taleləri və hekayələri ən sevilən nəticələrdir.

Biz həm də fərdin mühüm rolu ilə qarşılaşırıq. Əzəmətli İnsanın, əlamətdar şəxsiyyətin, dərin bilik və böyük hədəf sahibinin (indiki liderlik prinsipi) yaradıcı rolu. Qəhrəmanlıq idealı (təhlükəli həyat) və “qəhrəman insan” kiçik burjuaziya və onun bayağı və ortabab²⁵ həyatına qarşı”. Popper qapalı cəmiyyətlərə (totalitar) qarşı fərdi azadlığı, xüsusən də fikir azadlığını təmin edən, yavaş-yavaş sosial mühəndisliyə, sosial həyatın struktur və qruplarının tədricən təkmilləşdirilməsinə imkan yaradan açıq cəmiyyət ideyasını irəli sürürdü: “Qapalı cəmiyyət sehrli tabulara inamla xarakterizə olunur, açıq cəmiyyət isə insanların müəyyən dərəcədə tabulara tənqidi yanaşmağı və qərarları öz mülahizələri (müzakirədən sonra)”²⁶ əsasında qəbul etməyi öyrəndikləri cəmiyyətdir. Qəbilə icmasından açıq cəmiyyətə keçid prosesinin tam başa çatmasına hələ çox qalıb, sivilizasiyamız, Popperin qeyd etdiyi kimi, hələ də doğulduğu sarsıntılı şəraitdən – tayfa ittifaqından sonra sehrli güclərə boyun əyərək “qapalı cəmiyyətə”, daha sonra insanın tənqidi düşüncələrini üzə çıxaran “açıq cəmiyyətə” keçid proseslərindən tam sağalmamışdır. 

Açıq cəmiyyət qurmaq üçün hansı addımlar atılmalıdır? Popper bu suala birbaşa cavab vermir. Lakin onun əsərlərinin çoxşaxəli təhlili açıq cəmiyyətə aparan xəritə hazırlamağa imkan verir. O əksərən qeyd edir ki, təbiətin harmonik vəziyyətinə geri dönüş yoxdur. Sivilizasiyanın inkişafı prosesi başladılıb. Geri dönsək, bütün yolu qayıtmalıyıq – vəhşiliyə geri dönməli olasıyıq. İnkişafa aparan yolda tuta biləcəyimiz yeganə istiqamət ağıl və azadlığa tabe olan açıq cəmiyyətə doğru getməkdir. Ağıl və həqiqəti məhdudlaşdırmaqla bu dəyərləri pozmağa hər hansı cəhd insan olanı məhv etmək deməkdir: “Amma əgər biz insan qalmaq istəyiriksə, onda bircə yol var, açıq cəmiyyətə gedən yol.

²⁴ Ibidem, səh. 2, 75. 

²⁵ Ibidem, səh. 2, 90–91. 

²⁶ Ibidem, səh. 1, 288.

Biz, bilinməz, mütərəddid və etibarsız varlıqlarıq, bu səbəbdən təhlükəsizlik və azadlıq üçün əlimizdən gələnin ən yaxşısını hazırlamalıyıq”²⁷. “Açıq Cəmiyyət və Onun Düşmənləri” kitabının müəllifinin bizə təqdim etdiyi ilk və ən mühüm məqam məsuliyyətdən qorxan fərdin azadlığıdır. Popper gələcəyin cənnətini qurmaq müqabilində reallıqdan, buradan və indiki zamandan qaçmamağa səsləyir. O, iddia edir: “Azadlıq tarixinə yeganə rasional və xristian münasibət budur ki, həyatımız boyu etdiklərimizə görə cavabdehlik daşıdığımız kimi buna görə də cavabdehlik daşıdığımıza və yeganə hakimimizin maddi uğurumuz deyil, vicdanımız da ola biləcəyinə inanmalıyıq.”²⁸

İnsanlar özlərini peyğəmbər kimi göstərməməli, lakin öz taleyinin yaradıcısı olmalıdırlar. Fala baxdırmaq əvəzinə çalışqan olub səhv etməkdən çəkinmək lazımdır. Gələcək özümüzdən asılıdır və biz heç bir tarixi zərurətdən asılı deyilik. Tarixdə bəraət axtarmaq əvəzinə, öz vicdan və ağlımızla hərəkət etməliyik: “Təlqin edilən əxlaqi qanunları qəbul etmək və ya rədd etmək bizdən və yalnız bizdən asılıdır; əsl peyğəmbərlərlə saxta peyğəmbərləri ayırd etməli olan bizlərik”²⁹.

Popper azadlığın dövlət tərəfindən qorunmalı olan dərəcəsini təhlükəyə atmadan vətəndaşa verilə biləcək azadlıq səviyyəsini müəyyən etməyin nə qədər çətin olduğunu tam dərk edirdi. O, bunun mümkün olduğunu iddia edir və buna nail ola bilən demokratik dövlətlərin nümunələrini misal göstərirdi. O, əmin idi ki, bu, liberalizm və dövlət müdaxiləsinin əks mövqelərdə olmadığı demokratik ölkələrdə qanunverici orqanın əsas vəzifələrindən biridir. O müdafiə edirdi ki, dövlət tərəfindən qorunmayan azadlıq mümkün deyil:

Gördük ki, azadlıq hüdudsuzdursa, özünü məhv edir. Hüdudsuz azadlıq o deməkdir ki, güclü insan zəifi incitməkdə və onun azadlığını əlindən almaqda azaddır. Ona görə də biz tələb edirik ki, dövlət azadlığı müəyyən qədər məhdudlaşdırsın ki, hər kəsin azadlığı qanunla qorunsun. Heç kim kimlərinsə mərhəmətinə buraxılmamalıdır, amma hamının dövlət tərəfindən qorunmaq hüququ olmalıdır. İndi mən hesab edirəm ki, əvvəlcə qaba qüvvət, fiziki hədə-qorxu ilə əlaqələndirilən bu mülahizələr iqtisadi sahəyə də aid edilməlidir. Dövlət öz vətəndaşlarını fiziki zorakılıqdan qorusa belə (əslində, qeyri-məhdud kapitalizm sistemində olduğu kimi), onları iqtisadi gücün sui-istifadəsindən qoruya bilməzsə, bizim məqsədlərimiz alt-üst ola bilər. […] Bu şərtlər altında hüdudsuz iqtisadi azadlıq, hüdudsuz fiziki azadlıq kimi özü özünü məhv edə bilər və bu, fiziki zorakılıq qədər təhlükəli ola bilər”³⁰.

Popper hesab edirdi ki, zəifin azadlığını daha güclüdən, o cümlədən iqtisadi azadlıqdan qoruyacaq sosial institutların yaradılmasına ehtiyac var. O, vətəndaş hüquqlarının qorunmasının bu təhlükəsiz hissəsini dövlətin əsas vəzifəsi hesab edirdi. Onun fikrincə, dövlətin azadlıqların məhdudlaşdırılmasında bərabərliyə nail olmaq üçün zəruri olanı aşmadan balanslaşdırılmış şəkildə hər kəsin azadlıqlarını məhdudlaşdırmaq hüququ var idi. Onun irəli sürdüyü digər təklif, azadlıqları qorumaq, xüsusən də istismardan qurtulmaq üçün nəzərdə tutulmuş qurumların strukturlarının diqqətlə hazırlanmasıdır.

²⁷Ibidem, səh. 1, 287. 

²⁸Ibidem, səh. 2, 374. 

²⁹Ibidem, səh. 1, 105. 

³⁰Ibidem, səh. 2, 173.

Bu cür sosial mühəndislik bizim səlahiyyətimizdə olan vəzifədir və biz möcüzəvi şəkildə iqtisadi sarsıntıların bizim üçün yeni bir iqtisadi dünya yaratmasını gözləməməliyik ki, etməli olduğumuz tək şey o dünyanın üzərindən köhnə siyasi örtüyü qaldırmaq olsun. Təhlükəsizliyi və azadlığı təmin edən demokratik institutlar dəstəklənməlidir. Bunlar hakimiyyətin idarə edilməsinə imkan verən institutlardır, çünki hakimiyyətin bütün formaları təhlükəlidir və daimi vətəndaş nəzarəti tələb edir. Bütün genişmiqyaslı siyasətlər fərdiləşdirilməməli, institutsionallaşdırılmalıdır. Bütün demokratik uzunmüddətli siyasətlər fərdlərə deyil, institutlara yönəldilməlidir. Popper, Marksın holizm (bütünlük fəlsəfəsi) tipini qətiyyətlə rədd edir və mərhələli sosial mühəndisliyi müdafiə edir. O, iddia edir: “Əgər mövcud pisliklər və onlarla mübarizə vasitələri haqqında ağlabatan razılığa gəlmək, ideal yaxşılıq və ona çatmaqdan daha asandırsa, onda mərhələli metoddan istifadə etməklə bütün ağıllı siyasi islahatların ən böyük praktik çətinliyi olan acgözlük və zorakılıq əvəzinə ağıldan istifadə etmək məsələsininin öhdəsindən gələ biləcəyimizə daha çox ümid var”³². Popper həll yolunu vətəndaşları qorumaq üçün institutlara hüquqi çərçivələr yaratmaqda və dövlət qurumlarının müəyyən edilmiş sərhədlər daxilində müdaxilə etmələri üçün inzibati imtiyazların yaradılmasında görürdü. Bu, idarə olunanlar tərəfindən müəyyən bir dövrdə plandırılmış bir sıra məqsədlərə nail olmaq üçün zəruri bir addımdır. Bununla belə, o, məmnun olmadığımız dünyanın əbədi mövcudluq imkanlarını təhlil etməklə vaxt itirməməyin əhəmiyyəti mövzusunda Marksla eyni fikirdə idi. O, daha yaxşı bir gələcəklə bağlı fal açmağı, məntiqlə ziddiyyət təşkil edən və ya zorakılıqla əlaqəli irrasional vasitələrlə daha yaxşı bir dünya yaratmağı rədd etdi. O, dünyanı hissə-hissə qurmaq üçün texnologiyaların və müdaxiləçi demokratiyanın inkişafını dəstəklədi³³.

Popperin irəli sürdüyü başqa bir təklif də həmin qərarların səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmaqdır. Müvafiq olaraq yaradılmış institutlar vasitəsilə nəzarət etmək, hökuməti qan tökmədən devirmək, dinc şəraitdə dəyişikliklər etmək. “Əsaslı demokratik konstitusiya hüquq sistemində yalnız bir növ dəyişikliyi, məhz onun demokratik xarakterini təhlükə altına alan dəyişikliyi qəbul etməməlidir”³⁴. Yalnız zorakılığa ehtiyac olmadan islahat aparmağa imkan verən sistem bütün rasional dəyişikliklərin aparılması üçün münbit şərait yarada bilər. Bu cür qaydalar tətbiq edilməlidir ki, demokratik güzəşt axtarmaq əvəzinə antidemokratik fəaliyyətlər aparmaq daha karlı olmasın. Açıq cəmiyyətə gedən yoldakı ən vacib məqam Popperin aşağıdakı kimi müəyyən etdiyi ədalət qanununa arxalanmaqdır:

1. sosial yüklərin, yəni sosial həyatda qaçılmaz olan azadlıq məhdudiyyətlərinin bərabər bölgüsü;

2. qanunun ayrı-ayrı fərdləri, təbəqələri və ya vətəndaş qruplarını başqalarından üstün tutmaması və ya məhdudlaşdırmaması şərti ilə qanun qarşısında bərabərlik;

3. məhkəmə qərəzsizliyi;

4. dövlətin öz vətəndaşlarına təklif edə biləcəyi imtiyazların bərabər bölgüsü³⁵.

³¹Ibidem, səh. 2, 180.

³²Ibidem, səh. 1, 182.

³³Popper marksizmin bu tənqidini xüsusilə vacib hesab edir. O, bu barədə §17/18 “Nędzy historycyzmu”da qeyd etmişdir. O irəli sürürdü ki, yalnız tarixçi bir əxlaq nəzəriyyəsinə istinad etməklə marksizmi bir inancı təbliğ etmək ittihamlarından qurtarmaq olar.

³⁴Ibidem, səh. 2, 224.

³⁵Ibidem, səh. 1, 133.

Viktor Osiatinski Popperə həsr etdiyi məqaləsində qeyd etdiyi kimi: “Açıq cəmiyyətin mövcud olması üçün pulsuz torpaq və ya yeni texnologiyalar sayəsində sosial hərəkətliliyin artırılması imkanlarından daha artığı lazımdır. Alovun oduna, canlının qidaya ehtiyacı olduğu kimi, açıq cəmiyyətin mövcudluğu da onun varlığı və inkişafı üçün zəruri olan enerjinin daimi saxlanmasını tələb edir. Açıq cəmiyyət institutlar olmadan, hakimiyyətin qanuni məhdudiyyətləri və vətəndaş müstəqilliyi olmadan yaşaya bilməz. Başqa sözlə, açıq cəmiyyət vətəndaş cəmiyyətinin olmasını tələb edir. Yalnız vətəndaş cəmiyyəti yaradılandan sonra 18-ci əsrdə Amerikanın sərhədlərində və daha sonra Qərbi Avropa demokratiyalarında açıq cəmiyyətin başlanğıcı qoyulmuşdur”³⁶.

Çeslav Porebski özünün “İnsan Tamamilə Açıq Cəmiyyətdə” adlı məqaləsində maraqlı bir fikir söyləyir³⁷. O qeyd edir ki, şəxsiyyətsizləşdirmə ilə bağlı risklər – azad bazar, bərabər imkanlar, qəbilə əlaqələrinin olmaması və hakimiyyətə tabe olmağa əsaslanan (məsələn) tayfaçılıq – insanlararası münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxara bilər. Bu məqalənin müəllifinin fikrincə, Popper fərdiyyətçiliyə, əməkdaşlığın zəruriliyinə, eyni zamanda rəqabətə xüsusi önəm verir. O, özlərini başqalarından təcrid edən “monadalar”ın eqoizminə qarşı həmin şəxslərin qərar vermək azadlığını və məsuliyyət götürməyə hazır olduqlarını vurğulamışdır.

Biblioqrafiya

Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

Chmielewski A., Filozofia Poppera: analiza krytyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro Cławskiego, Wroclaw 1995.

Grinberg D., 1993-cü il Polşa nəşrinə önsöz, [in:] H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

Lippmann W., The Good Society, Brown and Co., Boston 1937.

Niebrój K., Karla R., Poppera koncepcja prawdy: kwestia podstawowego nośnika prawdzi wości, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010.

Osiatyński W., Społeczeństwo otwarte według Poppera, "Wiedza i Życie", iyun 1996.

Pietruska-Madey E., Wiedza və człowiek: szkice o filozofii Karla Poppera, Wydział Filozofii və Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997.

Popper K., Społeczeństwo on Warte and Jego Wrogowie, PWN, Warszawa 2010.

Porębski C., Człowiek w społeczeństwie całkowicie otwartym, „Diametros” 2005, № 5, https://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/diametros/article/view/141116 [giriş tarixi 3 avqust, 2013].

Russell B., Power: A New Social Analysis, Routledge, New York 1938.

36 W. Osiatyński, op. sit.

37 C. Porębski, Człowiek w społeczeństwie całkowicie otwartym, “Diametros” 2005, № 5, səh. 160–168, https://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/diametros/article/view/141/116 [giriş tarixi 3 avqust, 2013].

Soros G., Kryzys światowego kapitalizmu: Zagrożenie dla społeczeństwa otwartego, Muza, Warszawa 1999.

Szacki J., Historia myśli socjologicznej, PWN, Varşava 2011.

Środa M., Ludzie i termity, "Wiedza i Życie", iyun 1996.

Xülasə

Karl Popper nəzəriyyəsində cəmiyyət

Qapalı cəmiyyətlər nədir? Təhlükələr hansılardır? Açıq cəmiyyəti necə qurmaq olar? Yuxarıdakı suallar vacib və aktualdırmı? Popper vacib olduğunuı iddia edir. Məqalədə Popperin açıq və qapalı cəmiyyət nəzəriyyəsi təhlil edilir. Məqalənin birinci hissəsində “qapalı” cəmiyyət nəzərdən keçirilir və onun xüsusiyyətləri təsvir olunur. Bunlara itaət, təlqin, səfərbərliyin daimi forması, kasta, dövlət autarxiyası, millətçilik, müharibəni tərənnüm etmək daxildir. Məqalənin ikinci hissəsində müəllif açıq cəmiyyətin aksioloji ölçüsünü təqdim edir. Popperin nəzəriyyəsini əsas götürdüyü prinsiplər və dəyərlər nəzərdən keçirilir. Açar sözlər: cəmiyyət, vətəndaş cəmiyyəti, açıq cəmiyyət, qapalı cəmiyyət, vətəndaş, azadlıq

Tərcümə etdi:  Şəlalə Kərimli,  Minayə Abbaszadə

Azərbaycan Dillər Universitetinin Tərcümə fakültəsinin 441B qrupunun tələbələri