Amon Oz haqqında

 Dekabrın 28-də dünyada bəlkə də ən tanınmış İsrail yazıçısı Amoz Oz qısa sürən xərçəng xəstəliyindən 79 yaşında vəfat etdi. May ayında amerikalı yazıçı Filip Rotun vəfatını da nəzərə alsaq, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını almağa ən yaxın olan yəhudi əsilli iki yazıçını amansız 2018-ci il gələcək namizədlər siyahısından birdəfəlik silmiş oldu – indi bu siyahıya 82 yaşlı A. B. Yehoşua başçılıq edir.
Ozun ən məşhur romanı, 30-a yaxın dilə tərcümə edilmiş və naşirlər tərəfindən XX əsrin 100 ən yaxşı romanından biri elan olunmuş “Mənim Mixaelim” xoşbəxtlikdən azərbaycanlı oxucu üçün də əlçatandır. Hələ 2014-cü ildə Alatoran nəşriyyatı Yasəmən Abbasovanın kafi tərcüməsində bu romanı məhdud tirajla Azərbaycan auditoriyasına təqdim edib. Bizdə kitab nəşri heç zaman per se böyük ədəbi hadisəyə çevrilmədiyi üçün bu romanın azərbaycanca nəşrini yəqin bu gün də kitab dükanlarında tapmaq mümkün olar.
 Lakin Ozun əsərlərini orijinal ivrit dilində yox, tərcümədə oxuyanlar müəllifin ən böyük fəzilətindən xəbərsiz qalırlar. Oz, hətta ən sərt tənqidçilərinin də etirafına görə müasir ədəbi ivrit dilini nəinki inkişaf etdirib, hətta keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldırıb. Müasir ivrit faktiki olaraq süni dildir. Hələ İsa Məsihin zühurundan üç əsr öncə son təbii daşıyıcılarını itirmiş ivrit bir də XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Ben-Yehuda və Bialik kimi alim və ədəbiyyatçıların nəhəng əməyi və idealist yəhudi intellektualların fədakarlığı sayəsində ikinci həyat qazanıb. Amos Ozun valideynləri bu sonunculara ən bariz nümunədir. Ozun hər ikisi də poliqlot olan, bir neçə dili mükəmməl səviyyədə bilən atası və anası ivrit dilini bilmirdi və öz aralarında rusca danışırdı. Bununla belə, öz övladları Amosa yalnız ivrit dilini öyrədir və yalnız ivritcə danışmağa icazə verirdilər. Müasir ivritin ən böyük təmsilçisinin məhz belə bir ailədən çıxması ona görə də təsadüf sayılmaz. 
 İndi, Vikipediya dövründə, bir nekroloqda yazıçının həyat və yaradıcılığından danışmaq görəsən nə dərəcədə məqsədəuyğundur? Amos Oz haqqında yeni nə demək olar ki, ən sıravi oxucu bir neçə saniyə ərzində onu rahatlıqla İnternetdə tapmasın? Doğrudanmı Amos Oz kimi bir yazıçının həyatı – ümumiyyətlə bütün diqqətəlayiq insanların həyatı İnternet əsrində sadəcə faktların və narrativlərin quru salnaməsinə reduksiya olmalıdır? Axı heç bir şəxsiyyətin həyatını onun xarakterini müəyyən edən ziddiyyətlərdən ayrı təsəvvür etmək, ələlxüsus da Oz kimi insanların mürəkkəb dünyasını “doğuldu, oxudu, sevdi, yazdı, dedi, öldü” kimi xronoloji xəttə oturtmaq mümkün deyil. Vikipediya əksini iddia etsə də.
Amos Ozun şəxsiyyətini ucaldan təkcə onun təkrarsız ədəbi fəaliyyəti deyildi, həm də ardıcıl, sağlam və ədalətli ictimai mövqeyi idi. Oz bütün ictimai təzyiqlərə baxmayaraq həyatının sonuna qədər Qərb sahili və Qəzza zolağının işğalını pisləyib, işğal olunmuş torpaqlarda yeni yaşayış məskənlərinin salınmasına qarşı çıxıb, fələstinlilərlə dərhal və ədalətli sülhə çağırıb və bununla da öz ölkəsində az qala sevildiyi qədər nifrətə tuş gəlib. Son illər ərzində dayanmadan ifrat sağa sürüşən, radikallaşan və dözümlülüyünü itirən İsrail cəmiyyətində Oz İsrail və Fələstin üçün “iki dövlət” həll yolunun ən ardıcıl tərəfdarı kimi heç zaman susmayıb. Ozun öz ifadəsi ilə desək, bu evi iki ayrı mənzilə bölməyin vaxtı çoxdan çatıb. 1978-ci ildə Şalom Axşav (Sülh İndi!) hərəkatı başlayanda Oz onun ön sıralarında dayanmaqdan çəkinməyib. 
 Digər tərəfdən, Oz həm də öz dövlətinin patriotu idi. İki müharibədə – altıgünlük və Yom Kippur müharibələrində birbaşa iştirak edən, İsrailin Qəzza və Livan əməliyyatlarına dəstək verən Oz eyni zamanda müharibənin müdafiə xarakterini aşmamağa çağırırdı. Çünki Oz hesab edirdi ki, hər cür işğal siyasəti İsrail cəmiyyətinin milli, sosial və mənəvi xarakterini deqradasiya edərək ölkəni məhvə aparacaq. Oz sevdiyi İsrailin ədalətsiz bir cəmiyyətə çevrilməyini istəmirdi və buna qarşı çıxmaq üçün bütün cəsarətini sərgiləyirdi. Necə ki, “Oz” ivrit dilində “cəsarət” deməkdir və Amos bu soyadı özünə təsadüfən seçməyib. 
 1939-cü ildə ingilis mandatı Fələstində anadan olan Amos Klausner hələ uşaq ikən anasını faciəli şəkildə itirir, bir qədər sonra, sol idealizmindən hərəkətə keçərək 14 yaşında ailəsinə arxa çevirib Yerusəlimi tərk edir, soyadını dəyişib “Oz”, yəni “cəsarət” qoyur və İsrailin saysız-hesabsız spartan kibbutslarından birinə qoşulur. Kibbutsda həm işləyir, həm oxuyur, həm yazır və hətta bütün ölkədə məşhur yazıçı olduqdan sonra da torpaqda işləyib bazar günləri isə yeməkxanada növbə çəkməli olur. 50 yaşını haqlamağa az qalmış Oz yaşadığı yaşıllıq kibbutsu daha ağır şəraiti olan Negev səhrasında Arad şəhərciyinə dəyişir. Bir sözlə, Ozu hələ 14 yaşında yola çıxaran bu yeniyetmə idealizmi onu heç zaman tərk etmir. Zaman keçdikcə Oz sanki müdrik bir Əhdi-Ətiq peyğəmbərinə çevirir. İsraildə Ozu elə bu cür də adlandırırdılar, Peyğəmbər Amos Oz. 
Qədim yəhudi müqəddəs kitabları az qala saysız-hesabsız peyğəmbər obrazları ilə doludur. Hər dəfə yəhudilər yollarını azanda, özlərini məhvə doğru sürükləyəndə bu peyğəmbərlərdən biri zühur edərdi və ən sərt, ən amansız ifadələrlə öz xalqını haqq yoluna çağırardı. Onlardan biri də eradan əvvəl VIII əsrdə zühur etmiş Peyğəmbər Amos idi. Öz vəzlərinin birində Peyğəmbər Amos üzünü yəhudilərə tutub Allahın adından deyirdi: 
İlahilərinizin səs-küyünü Məndən uzaq tutun! 
Mən sizin cənglərinizin musiqisinə qulaq asmayacam.
Amma qoy ədalət çay kimi uzanıb axsın, 
Əməlisalehlik isə kəsilməz sel kimi olsun!
 Digər bir Amos – Amos Oz da bu müasir peyğəmbərlərdən biri idi. Jerusalem Post-un dediyi kimi, “Davud kimi açıq rəng gözlü, Avşalom kimi üsyankar, Süleyman kimi lütfkar, Yeremya kimi sülhü təbliğ edən və Əyyub kimi faciələrə sinə gələn Amos Oz sanki özü bir Bibliya əhvalatı idi”. Oz üzünü öz qövmünə tutaraq onu zorakılılıqdan, ədalətsizlikdən və qaranlıqdan qurtulmağa çağırırdı. Yəhudilər isə gec də olsa, həmişə öz peyğəmbərlərinə qulaq asırlar.

Əli Novruzov
azlogos.eu