Rövşən Yerfi - Minqrel alayı xan ailəsinin — Natəvanın Xankəndindəki torpaqlarını necə “mənimsədi”?
Sovet dövründə tarix dərsliklərində Şimali Azərbaycanın 1813-cü ildə işğalını bizə Rusiyaya birləşmə kimi təqdim edənlər, bu hadisə ilə
yurdumuzda sülhün, əminamanlığın yaranmasını önə çəkirdilər. Doğrudur, Rusiya Cənubi Qafqaza gələndən sonra, gah Osmanlılıarın, gah da Qacarların üstümüzə edilən qəsbkar yürüşləri sonlandı. Amma, başqa bir formada milli faciələrimizin əsası qoyuldu.
Bəlalarımız 1797-ci ildə, Şuşada Qacara qarşı törədilən sui-qəsaddən sonra başladı. 1804-cü ildə Gəncə istila edildi, Cavad xan öldürüldü. Bir il sonra, Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xan məcburən “Kürəkçay müqaviləsi”ni imzalamaqla general rütbəsini, rus təəbəliyini qəbul etdi. Daha bir il bir ay keçmədi ki, 12 iyun 1806-cı ildə İbrahim Xəlil xan 17 nəfər ailə üzvü ilə birlikdə Şuşa yaxınlığındakı Xan bağında mayor Lisaneviçin dəstəsi tərəfindən qətlə yetirildi. Baş verən vəhşililiyi “malalamaq” üçün üç ayın tamamında Mehdiqulu xan Cavanşir Qarabağ xanı kimi atasının yerinə gətirildi.
Lakin, zaman keçdikcə, Tiflisdə oturan Qafqaz canişinliyi Qarabağ xanlığını zəiflətmək üçün bütün müstəvilərdə cəhdlər etdi - həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən sıxışdırmağa başladı. Təzyiqlərdən cana doymuş Mehdiqulu xan yaxınlarını başına yığıb, 1822-ci ildə Arazdan cənuba adladı. Bu fürsətdən yararlanan çar hökuməti həmin ildən xanlığın ləğvini elan etdi.
Əlbəttə, xanlığın ləğvi ilə Qarabağ mahalının sıxıntıları bitsəydi, dərd yarı idi. Altı il də keçdi – 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsindən sonra, on minlərlə erməni ailələri mahalın ən səfalı, münbit torpaqlarına köçürülüb, yurdun daimi “baş ağrısı”na çevrildilər.
Bu dövrdə Tiflisdəki Qafqaz canişinliyinin köhnə rəhbərliyi yenisi ilə əvəz edidi. Yeni canişin Mehdiqulu xanla danışıqlar aparıb, fərqli vədlər verərək onu Qarabağa qaytara bildi.
1845-ci ildə Mehdiqulu xan Cavanşirin vəfat etməsi ilə onun bütün daşınmaz əmlakının – mülklərinin, torpaqlarının ixtiyaratı arvadı Bədircahan bəyimə və yeganə varisi olan 13 yaşlı Xurşid Banunun vərəsəliyinə keçdi. Bildiyimiz kimi Bədircahan bəyim Uğurlu xan Ziyadoğlu Qacarın qızı, Gəncə xanı Cavad xanın nəvəsi idi. Xandan qalan mülk və torpaqları qamarlamaq uğrunda aparılan mübarizədə istər Bədircahan bəyimin, istərsə də Xurşid Banunun bu zamandan bəri başları qovğadan əskik olmadı. Bir tərəfdən müxtəlif bəhanələrlə xan ailəsinin torpaqlarını kiçiltmək istəyən hakimiyyət, digər tərəfdən qızışdırılıb meydana çıxardılan qohum-əqrəbalar ilbəildən yeni iddialarla torpaq və mülk mübahisələri aparırdılar.
Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində qorunan “General-mayor Mehdiqulu xan Cavanşir Qarabaqski” fondunun “Xankəndi torpaqlarının xəzinədən ödənməklə Minqrel alayına icarəyə verilməsi haqqında Qafqaz Ordusu Baş Qərargah rəisi ilə yazışmalar” adlı saxlama vahidində (f.123, siy.1, sax.vah.3) barəsində bəhs etdiyimiz mülk və torpaq sahələri ilə bağlı hallar sənədlərin şahidliyi ilə geniş əks olunmuşdur.
Sənədlərlə ətraflı tanışlıqdan sonra belə məlum olur ki, Baş Qərargahı Tiflisdə yerləşən Qafqaz Ordusunun “Minqrel alayı” Qarabağın Canyataq kəndi ətrafında yerləşirmiş. Lakin ərazinin kəskin, xoşagəlməz iqlimi burada yaşayan hərbçi ailələrinin narazılığına səbəb olurmuş və ailələr burada yaşamaq istəməyib xidmət yerlərini dəyişməyə çalışırlarmış. Yaranmış vəziyyət Qafqaz canişini Mixail Vorontsovu narahat edirdi. O, alayın Qarabağda nəinki zəifləməsini, əksinə möhkəmlənməsini istəyirmiş. Bunun üçün, o, şahmat oyununda olan sayaq gələcəyə hesablanmış “at gedişi” etdi. Mehdiqulu xan Cavanşirin vəfatından bir il sonra, 24 noyabr 1846-cı ildə xanın dul qadını Bədircahan bəyimə ən gözəl müraciət ifadələri ilə “şanlı “ məktub göndərdi. Məktubda Xankəndindəki xan ailəsinə məxsus torpaqların bir hissəsini pulu xəzinədən ödənməklə Qarabağdakı Minqrel alayına icarəyə verilməsini xahiş edir və sonda onun hökumətin bu arzusuna qarşı olmayacağına ümid etdiyini bidirirdi.
Mülkiyyət hüququndan savayı bir gücü olmayan dul xan arvadı razılaşmayb nə edə bilərdi? Vorontsov hələlik icarə adı ilə xan ailəsinin torpaqlarının bir hissəsinin mənimsənilməsinə nail olmaqla yanaşı, həm də alayı Xankəndinə yerləşdirib ordusunu Şuşa yaxınlığında gücləndirmiş olurdu.
Beləliklə razılığa gəlinir ki, xan ailəsinə məxsus torpağın 1800 desyatin hissəsi xəzinədən hər il 400 gümüş pul ödənməklə Minqrel alayına icarəyə verilir. Canişin tərəfindən hər ilin əvvəlində icarə pulunun hərbi büdcə tərəfindən ayrılması tapşırılır. Amma, yazılanlar çox vaxt bir qayda olaraq kağız üzərində qalırdı. Bu səbəbdən idi ki, 1848-ci ilin yaz aylarında Bədircahan bəyim mülklər və torpaqlar barədə bir çox belə mübahisəli işləri yoluna qoymaq üçün Xurşid Banunu da yanına götürüb Tiflisdəki canişinliyə getmək məcburiyyətində qalmışdı.
Ancaq danışıqlara baxmayaraq, icarə haqqının ödənilməsi heç də deyildiyi kimi vaxtında ödənmirdi. Bədicahan bəyimin Baş Qərargah rəhbərliyinə çoxsaylı şikayət məktublarında “pulun əksərən gecikdirilməsini, bəzi hallarda isə bu gecikmənin iki ilə çatdığını” görürük.
Bədircahan bəyim dünyasını dəyişəndən sonra davam edən şikayət məktublarını yazmaq, icarə haqqını tələb etmək Xurşid Banunun üzərində qalır. İllər ötdükcə rus hərbçilərinin özbaşınalıqları bu məktublarda özünü daha qabarıq göstərir. Məlum olur ki, onlar tədricən nəzərdə tutulan ərazilərdən də əlavə torpaqlar mənimsəməyə başlamışlar. Hərbçi ailələr üçün nəzərdə tutulan evləri və ya sahələri hərbçi olmayan başqa şəxslərə satırlarmış. Həmin ərazidə kənar şəxslər dükanlar və digər binalar tikirlərmiş, bu da torpaq mülkiyyətçisi kimi haqlı olaraq Xurşid Banunun narazılığına səbəb olurdu.
Saxlama vahidindəki maraqlı sənədlərdən biri də1866-cı ildə Xurşid Banu tərəfindən yazılan xüsusi izahat tələbinə görə 01 fevral 1867-ci ildə Tiflis şəhərində Dairə ştabının 5-ci şöbəsinin hazırladığı məruzədir. Məruzədə Vorontsovun Bədircahan bəyimə yazdığı məktubdan başlamış Xurşid Banunun son məktubunadək bütün təfərrüatlar xatırlanır və qeyd edilir ki, razılaşma xüsusi müqavilə şəklində deyil, eyni zamanda icarəyə götürüimüş torpaqlardan necə istifadə ediləcəyi haqqında tərəflər arasında heç bir öhdəlik olmayıb. Ona görə də, qanuni əsas olmadığından “knyaginya Usmiyevanın şikayəti əsassızdır və iradları qəbuledilməzdir” – xarakterik həyasızlıq nümunəsi...
Bu dövrdə, artıq Xurşid Banunun yuxarı cəmiyyətdə əvvəlki mövqeyi zəifləmişdi. O, Usmiyevdən demək olar ki, boşanmışdı. Usmiyevin özünü isə Tiflisdən, bütövlükdə Qafqazdan uzaqlaşdırmışdılar. Daha bir neçə il keçəcək, Xurşud Banu gah papaqçı, gah da şəxsi faytonçusu olduğu deyilən kasıb şuşalı Seyid Hüseynə ərə gedəcəkdi.
Elə bu, ikinci dəfə ərə getmədən sonra da, Xurşid Banunun ömrünün faciəli günləri başlandı. Usmiyevdən olan uşaqları ilə ikinci ərindən olanlar arasında baş verən təfriqələr, qalan varidat, mülklər və torpaq sahələri uğrunda gedən düşünülmüş, qəsdən təşkil edilən mübarizələr bölünmələr və parçalanmalarla yekunlaşdı... Düşmənin “parçala və hökm sür” siyasəti məqsədinə çatdı.
Haqq söz imiş ki, dünyanın malı dünyada qalacaq. Xan ailəsinin yeganə varisi olsa da, ömrünün sonuna kimi bütün maddi var-dövlətini itirən Xurşid Banunun qazancı xeyirxahlığı və ədalətliliyi nəticəsində böyük xalq məhəbbəti oldu. Nəql edilir ki, Qarabağ mahalında dəfn edilmək üçün cənazəsi on kilometrlərlə yerə qoyulmayan, çiyinlərdə Şuşadan Ağdama qədər aparılan, xalqın bu qədər hörmət etdiyi ikinci bir şəxs olmayıb. Güman ki, olmayacaq da...
