Aytən Əliyeva - Qürur pərdəsi arxasında gizlənən məhəbbət: Ceyn Ostin “Qürur və Qərəz”
Bəzən iki ürək bir-birinə susaraq bağlanar, hisslər sözlərə çevrilmədən gözlərdə iz buraxar. Qürur-insanın içində gizlənən səssiz sipərdir, sevgi isə o
sipəri aşmağa çalışan səbirli bir işıq. Ceyn Ostinin yaratdığı zərif dünyada duyğular dillə deyil, baxışlarla danışır, hisslər isə cəmiyyətin sərt çərçivələrindən sıyrılıb öz yolunu tapmağa çalışır. “Qürur və Qərəz” əsəri-bir baxışın, bir susqunluğun, bir yanlış anlamağın içində bükülən, amma sonda səmimiyyətlə ucalan məhəbbətin hekayəsidir.
Ceyn Ostinin bu əsəri dünya ədəbiyyatının incilərindən sayılır və bu əsər öz dövrünün sosial reallıqlarını, ailə və qadın-kişi münasibətlərini incə bir psixoloji müşahidə ilə təqdim edir. Əsərdə hadisələr İngiltərənin kənd yerlərində yaşayan orta təbəqədən olan Bennet ailəsinin beş qızının gələcək həyatlarını və ailə qurmaq ehtimallarını əhatə edir. Əsərin əsas qəhrəmanları Elizabet Bennet və cənab Darsi arasındakı münasibətlər üzərində qurulmuşdur. Elizabet ağıllı, iradəli, öz düşüncəsi olan, müstəqil xarakterli bir qadındır. O, cəmiyyətin təzyiqlərinə və ailəsinin təcili ərə getmək israrlarına baxmayaraq, öz seçimində azad olmaq istəyir. Darsi isə əvvəlcə soyuq və təkəbbürlü biri kimi təsvir olunur, lakin zamanla onun xarakterindəki dərinlik üzə çıxır.
Əsərdə “qürur” və “qərəz” anlayışları simvolik şəkildə qəhrəmanların inkişafında və qarşılıqlı münasibətlərində əks olunur. Elizabetin Darsiyə qarşı qərəzi və Darsinin öz sinfi mövqeyindən doğan qüruru onların münasibətlərinin əvvəlində qarşıdurma yaradır. Lakin hadisələrin inkişafı göstərir ki, hər iki tərəf daxili dəyişikliklərə məruz qalır, öz səhvlərini anlayaraq böyüyür və nəticədə qarşılıqlı sevgi və hörmətin əsasında ailə qururlar. Bu baxımdan, əsər insanın daxili transformasiyasını, sevgi uğrunda eqonu aşmağın vacibliyini önə çəkir.
Ceyn Ostin əsərdə cəmiyyətin qadınlara qarşı qoyduğu gözləntiləri, ailələrin sosial status və var-dövlət uğrunda etdikləri manevrləri tənqid edir. Elizabet obrazı vasitəsilə yazıçı qadının intellektual və mənəvi azadlığını müdafiə edir. Darsinin ehtirasla, lakin qürurla dolu ilk evlilik təklifi qarşısında Elizabetin cavabı onun xarakterinin ən güclü təzahürüdür. O, təkcə bir qadının yox, həm də düşünən, seçən və hisslərinə hörmət tələb edən bir insanın obrazıdır. Elizabet, öz ləyaqətini bir ömürlük təminat qarşılığında qurban verməyəcək qədər qürurlu, qarşısındakının ürəyindəki təkəbbürü hiss edəcək qədər zəkalı, sevgini məcburiyyət yox, qarşılıqlı hörmət və anlayış kimi qəbul edəcək qədər dərin bir şəxsiyyətdir. O, cəmiyyətdən gələn təzyiqlərə, ailəsinin gözləntilərinə və bir qadının həyatını yalnız evliliklə dəyərləndirən düşüncəyə qarşı dik durmağı bacarır. Elizabetin Darsiyə “yox” deməsi-təkəbbürə yox, alçaldıcı minnətə yox, sevgisiz bir birliyə yox deməkdir. Bu rədd cavabının altında həm güclü bir şəxsiyyətin qüruru, həm də sevginin dəyərini bilən bir qəlbin səsi yatır. O, qəlbinə xor baxan bir sevgini qəbul etməyəcək qədər mərd, səhvləri görəndə onları düzəltməyi bacaracaq qədər ədalətlidir. Elizabet-qadın ləyaqətinin, azad iradənin və düşünülmüş qərarın klassik timsalıdır.
Darsi əsərin digər mühüm obrazı kimi öz xarakteri və həyat əqidəsinə görə seçilir. O, sükutun və soyuqluğun arxasında çırpınan dərin bir ruhun təcəssümüdür. Bu obraz zahiri təkəbbürü, əslində, daxili çəkingənliyin və hisslərini cilovlamağa çalışan bir qürurun qalxanıdır. O, tərbiyəsi, var-dövləti və mövqeyi ilə ətrafında hörmət doğursa da, yalnız Elizabetin cəsarətli və dürüst baxışlarında öz gerçək simasını tapır. Darsi sevməyi öyrənən, qürurunu sevgi naminə əzən, yanlışlarını etiraf edib dəyişməyi bacaran nadir adamlardandır. Onun sevgisi gurultulu deyil, dərin bir çay kimi axır – səssiz, lakin məğrur. Darsi-yalnız sevilməyə deyil, eyni zamanda dəyişməyə, kamilləşməyə layiq bir obrazdır; öz daxili sükutunda böyüyən və məhəbbət qarşısında əyilən həqiqi centlmendir.
Əsərin digər obrazları-Ceyn, Lidiya, xanım Bennet, cənab Kollinz kimi qəhrəmanlar da cəmiyyətin müxtəlif tipajlarını təmsil edir və sosial satiranın alətinə çevrilir.
Əsərdəki ana-ata obrazı da Ceyn Ostinin yaratdığı ictimai portretlər qalereyasında mühüm yer tutur və ailə institutunun nə dərəcədə zərif və eyni zamanda ziddiyyətli bir qurum olduğunu göstərir. Bennet ailəsinin valideynləri- cənab və xanım Bennet obrazları vasitəsilə yazıçı ailə tərbiyəsinin fərdi xarakter formalaşmasında necə mühüm rol oynadığını göstərir.
Cənab Bennet ağıllı, zəkalı, sarkazma meyilli bir insandır, lakin onun bu xüsusiyyətləri əslində ailəsinə yetərincə diqqət ayırmamasına səbəb olur. O, həyat yoldaşının və qızlarının ciddi səhvlərinə qarşı laqeyd qalır, məsuliyyətdən yayınır. Övladlarına nə ciddi bir tərbiyə verir, nə də onların gələcəyi ilə bağlı narahatlıq keçirir. Bu da ailədə müəyyən nizamsızlıqların yaranmasına səbəb olur. Onun ironiyası və çəkilməyi seçməsi, əslində, ata obrazını passivləşdirir. Elizabetlə münasibətlərində bir qədər anlayış və yaxınlıq olsa da, ümumilikdə cənab Bennet ideal ata obrazı deyil. O, daha çox müşahidəçi mövqe tutur, ailədaxili xaosun qarşısını almaqda aciz qalır.
Xanım Bennet isə tamamilə başqa bir obrazdır-o, hissiyyatla yaşayan, səthi düşünən, əsas məqsədi qızlarını varlı ərə vermək olan bir qadındır. Onun təkidli davranışları, düşüncəsiz sözləri və ani qərarları ailənin nüfuzuna və qızlarının cəmiyyətdəki mövqeyinə mənfi təsir göstərir. Xanım Bennet yalnız maddiyyat və ailə qurmaq üzərində fokuslanmış bir model anadır, bu isə qızlarının psixoloji inkişafını və onların müstəqil düşüncə formalaşdırmasını çətinləşdirir. O, xüsusilə Lidiya kimi məsuliyyətsiz və düşüncəsiz bir qızın tərbiyəsində uğursuzluq göstərir ki, bu da sonradan ailəyə ciddi sosial təzyiqlər gətirir.
Beləliklə, əsərdəki ana-ata obrazları bir tərəfdən cəmiyyətin ailəyə və valideyn məsuliyyətinə dair yanlış modellərini ifşa edir, digər tərəfdən isə oxucuya ailə daxilində sevgi, diqqət və intellektual tərbiyənin nə qədər önəmli olduğunu nümayiş etdirir. Yazıçı göstərir ki, ailə sadəcə qan bağından ibarət deyil, burada hər bir fərdin rolu, təsiri və məsuliyyəti vardır. Cənab və xanım Bennet obrazları vasitəsilə Ostin, oxucuya valideynlərin övladlarının həyatındakı mövqeyini və məsuliyyətini düşündürməyə çalışır.
Romanın dili sadə və zərifdir, dialoqlar dərin mənalar daşıyır. Yazıçı hadisələri ironik dillə təsvir etməklə oxucunu düşündürür. “Qürur və Qərəz” təkcə romantik bir sevgi hekayəsi deyil, həm də dövrün patriarxal cəmiyyətinə güzgü tutan, qadının mənəvi gücünü və cəmiyyət qarşısında mövqeyini vurğulayan ciddi bir ictimai-tənqidi əsərdir. Elizabet və Darsi arasındakı münasibət isə sevginin səmimiyyət və dürüstlük üzərində qurulmalı olduğuna dair bir mesaj verir. Əsər klassik ingilis ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrindən biri kimi bu gün də aktual və təsirlidir.
~Naxçıvan Dövlət Universitetinin
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimliyi ixtisası
III kurs tələbəsi.
