Nizami Bayramlı - "Sözdən yaranan öskürək"

Elromanın şeiri haqqında bir neçə cümlə

Bilmirsən, ürəyi gedir?

Yerin göydən, göyün yerdən.

İndicə yer-göy qopacaq

saçını hördüyün yerdən.

Quzum, mən gecə bilmirəm,

sayıram, neçə, bilmirəm.

Hələ də keçə bilmirəm

itlərin hürdüyü yerdən.

Yağışlıdı, qal, gedərsən,

yanaqları al gedərsən...

Haqqını halal edərsən mənə

öskürdüyüm yerdə.

Başım üstə - Allah

və sən,

Nə Allah qocadı,

nə sən.

Sən onu görə bilməzsən

O səni gördüyü yerdən.

Ay üzüm-üzüm üzdüyüm,

qara gözünü süzdüyüm...

İndi nə üzlə gözdüyüm

səni öldürdüyüm yerdə?

Bu şeir ilk baxışda sevgi ilə ölümün birləşdiyi bir etiraf təsiri bağışlayır. Lakin daha dərindən baxanda müəllifin qeyri-ardıcıl düşüncələri də üzə çıxır. Birinci bənddə saç hörmək adi məişət detalı kimi görünür, amma yer-göyün qopması ilə yanaşı işlədildikdə, bu, taleyin hörülməsi obrazına çevrilir. Müəllifin özünün bunu nə qədər şüurlu etdiyini demək çətindir, amma bu təsadüf oxucuya dərin bir simvol təqdim edir. Həmin məqamda hiss olunur ki, şair sanki özü də şeirin qopma anını gözləyir. Amma başqa tərəfdən, məişət səhnəsi ilə kosmik miqyaslı dağıntının yanaşı verilməsi bir qədər uyğunsuz görünə bilər. Bu uyğunsuzluq həm zəiflik, həm də güclü tərəfdir, çünki harmoniya axtarışını pozur.

Əlavə olaraq, saç hörmə detalı metafizik və fiziki dünyanın iç-içə keçməsini simvollaşdırır. Bu, eyni zamanda şairin gündəlik həyatla daxili dünyası arasında yaranan gərginliyi göstərir. Hər bir saç teli, bəlkə də şairin keçmiş anıların, unudulmuş arzuların simvolu kimi oxuna bilər. Beləliklə, adi məişət səhnəsi metaforik yük qazanır. O, oxucuya görünənin arxasında gizlənən mənaları aça biləcək bir ipucu verir. Bura əlavə olaraq, məişət və kosmos kontrastı şeirin tonunu həm narahat, həm də təsir edir. Oxucu hiss edir ki, şair məkan və zaman məhdudiyyətlərini sındırır. Bu yanaşma, həm də şeirin universal mesaj daşımasını təmin edir. Beləcə, görünən adi detallar metafizik təbəqələrlə zənginləşir. Məişət səhnəsinin kosmik kontekstə daşınması, şairin emosional təlatümünü daha açıq göstərir. Bu, həmçinin oxucuda müəyyən bir qıcıq və maraq hissi yaradır. Detalların belə qat-qat işlənməsi, şeirin oxunmasını təkrar-təkrar maraqlı edir. Hər oxunuşda fərqli nüanslar ortaya çıxır. Bəlkə də müəllif öz şeirində bir labirint yaradır və oxucu həmin labirintdə öz yolunu tapır. Bu labirint həm də sevgidəki çaşqınlığı və qeyri-müəyyənliyi əks etdirir. Oxucu, saç hörmə detallarını bir qədər də taleyin hörülməsi kimi qavraya bilir. Beləliklə, şeir həm konkret, həm də abstrakt qatlarda işləyir. Bu çoxqatlılıq müəllifin poetik ustalığını göstərir. Hər bir detaldan həm estetik, həm də psixoloji təsir alınır. Bu, şeirin oxucu ilə dialoq qurmasını gücləndirir.

İtlərin hürdüyü yer motivi daha çox şüurun sərhədini xatırladır. Şair bu obrazı qorxu, çəkinmə, keçə bilməmə hissi ilə bağlayır. Amma burada bir tənqid də var: it obrazı çox işlənmişdir və yeni poetik tapıntı kimi təəssürat yaratmır. Bununla belə, psixoanalitik baxışdan itlər şüuraltının senzoru, arzuların qapısında dayanan qoruyucu qüvvədir. Belə olanda mətn öz-özünü aşır və müəllifin bilmədiyi qat açılır. Burada maraqlı paradoks yaranır: müəllif itlərin hürməsindən şikayətlənir, amma oxucu bu hürməni onun gizli istəklərinin səsi kimi eşidir.

Öskürək obrazı şeirdə xüsusilə diqqətəlayiqdir. Xəstəliyin bədii simvola çevrilməsi şairin güclü tərəfidir. Öskürək həm də boğazda qalan söz, ifadə olunmayan hisslərin bədənə düşən yüküdür. Bu, oxucuda əlavə bir dərinlik yaradır. Amma eyni zamanda burada da müəyyən zəiflik görünür: öskürək obrazı bir qədər məişət çalarına malikdir, bu da ümumi poetik ovqatı yerə endirir. Yəni şair bəzən yüksək metafizik duyğunu gündəlik detalın kölgəsində saxlayır. Ancaq məhz bu sadəlik şeiri özünəməxsus da edə bilir.

“Başım üstə Allah və sən” misrası çox güclü səslənir. Lakin burda da problem var: Tanrı ilə seviləni yanaşı qoymaq həm poetik güc, həm də teoloji risk daşıyır. Oxucu bunu ya dərin sevgi etirafı, ya da təhlükəli müqayisə kimi qəbul edə bilər. Tənqidi baxışdan deyə bilərik ki, bu misra emosional baxımdan güclü olsa da, məna baxımından ziddiyyətlidir. Amma məhz bu ziddiyyət şeiri maraqlı edir. Çünki sevgidə həmişə bir az şirk, bir az da qurbanlıq var.

“Səni öldürdüyüm yerdə” misrası şeirin ən dramatik nöqtəsidir. Burada aşiqin özünü günahlandırması, eyni zamanda sevgini ölümə tay tutması açıq görünür. Amma başqa bir tərəfdən, “öldürmək” ifadəsi oxucuda birmənalı qarşılanmır. Kimisə öldürmək sevgi obrazına uyğun gəlmir, amma məhz bu ziddiyyət poetik güc yaradır. Burada bir subliminal mesaj gizlənir: hər yaxınlıqda bir az öldürmək, hər öpüşdə bir az qətl var. Çünki hər yaxınlıqdan sonra əvvəlki “mən” ölür. Bu baxış müəllifin özündən çox oxucuya aid edilə bilər.

Şeirin ritmi də maraqlıdır. Bəndlər bir-birinə sərt keçid edir, sanki məna əlaqəsi yoxmuş kimi görünür. Amma həmin xaosun içində bir gizli harmoniya var. Bu, sevgini daha doğru əks etdirir, çünki sevgi özü də nizamsızdır. Tənqidçi baxışdan isə bu, struktur zəifliyi kimi görünə bilər. Yəni şair istəsəydi, obrazlar arasında daha məntiqli körpülər qura bilərdi. Amma o, bilərəkdən qurmur və oxucunu qarışıqlığın içinə atır. Bu isə təsadüfi yox, məqsədli poetik üsul kimi də oxuna bilər.

Şeirdə diqqətçəkən başqa bir məqam da budur ki, müəllif heç vaxt “yaşamaq” sözünü işlətmir. O, ancaq ölüm, qorxu, qopma, hürmə, öskürmə, öldürmə kimi ifadələrdən istifadə edir. Bu isə gizli mesaj ötürür: sevgi ilə ölüm arasında yaşamaq unudulur. Bəlkə müəllif bunu bilmədən yazıb, amma şeir özü belə bir dərinlik yaradır. Bu baxımdan oxucuya mesaj budur: sevgidə həyat yoxdur, yalnız məhvolma var.

Bütün bu məqamlarla yanaşı, şeirdə bəzi bədii klişelər də hiss olunur. Məsələn, “yanaqların al olması” tez-tez işlənən bir obrazdır. Bu, poetik cəhətdən yenilik gətirmir. Amma digər tərəfdən, bu sadəlik oxucuya doğmalıq verir. Yəni şeir həm klassik lirikanın köklərinə bağlıdır, həm də fərdi çalarlar axtarır. Tənqid baxımından desək, müəllifin orijinal tapıntıları var, amma klişelərdən tam uzaqlaşa bilmir.

Ümumilikdə şeir həm güclü, həm zəif tərəfləri ilə diqqət çəkir. Güclü tərəfi səmimiyyəti və emosional yüklənməsidir. Zəif tərəfi isə bəzən obrazların bir-birinə qarışması və klişelərə meyllilikdir. Amma ən əsası budur ki, şeir oxucuda yeni assosiasiyalar doğurur. Oxucu bəzən müəllifin özünün düşünmədiyi məna qatlarını görür. Bu da ədəbiyyatın ən əsas missiyalarından biridir. Şeir oxucuya həm sevginin şirinliyini, həm də zəhərini göstərir. O, həm təsəlli verir, həm də narahat edir. Həm Tanrını yada salır, həm də insanın zəifliyini açır. Beləcə, bu mətn həm poetik etiraf, həm də fəlsəfi sualdır.