Nizami Bayramlı - "Rauf Ra-hərflərlə rəsm"
“Dəlinin biriydi rəssamabənzər,
cığıra baxaraq ağac çəkirdi,
ağaca baxaraq cığır çək, dedim.”
Bu üçlük poetik şəkildə Van Qoqun ruhunu çağırır və gəlin, niyə belə olduğunu təhlil edək:
“Dəlinin biri” və “rəssamabənzər” ifadəsindən başlayaq:
Van Qoq həm dəliliklə, həm də dahiliklə assosiasiya olunur. O, rəsmi sənət təhsilindən uzaq, daxili yanğı ilə rəssamlığa yönəlmiş, həyatı boyu psixoloji əziyyətlər çəkmişdi. Cəmiyyət tərəfindən “dəli” kimi görülməsi ilə “rəssam” kimliyi daim ziddiyyət təşkil edirdi — şeirdə bu ziddiyyət çox incə dillə “rəssamabənzər dəli” kimi verilib.
“Cığıra baxaraq ağac çəkirdi” — sənətin təbiətdən ilhamlanması
Van Qoq təbiət mənzərələrinə — kənd yollarına, ağaclara, tarlalara — kompulsiv pozuntu şəklində bağlanmışdı. Onun çox məşhur əsərləri arasında “Buğda tarlası və karga”, “Arlesdə ağaclar”, “Ulduzlu gecə” və s. adlarını çəkmək olar. Bu misrada da sanki Van Qoqu “həyat yoluna (cığır)” baxaraq ağac çəkən bir halda təsvir edir — yəni insanın taleyindən sənət çıxaran, təbiətdən dərd yoğan bir sənətkar.
“Ağaca baxaraq cığır çək, dedim” — düşüncə çevrilməsi və tərsinə baxış
Bu misra poetik olaraq tərsinə dünyagörüşü təklif edir. Əgər Van Qoq "cığıra baxıb ağac çəkirsə", müəllif ona "ağaca baxıb cığır çək" deyir. Bu daxili reallıqdan xarici reallığa keçid və ya sənətin həyatın qarşısında reaktiv deyil, yaradıcı rol alması fikridir.
Van Qoqun sənəti də belə idi: o gördüyünü deyil, hiss etdiyini çəkirdi.
Vizual və poetik paralel
Bu bəndin obrazı o qədər vizual işlənib ki, bir Van Qoq tablosuna baxırmış kimi hiss yaranır:
Sarı tarlalar,
Yolun qırağında bir rəssam,
Rüzgar,
Karga səsləri,
Və qəribə, tənha bir adam.
Bu bənd — Van Qoqun daxili dünyası ilə Rauf Ranın şeirdə yaratdığı qəribəlik estetikası arasında körpüdür.
Bəli, bu bənddə Van Qoqa şifrəli, lakin aydın bir işarə var. Bu bir "bioqrafik xatırlatma" yox, poetik ruhda doğuşdur. Rauf Ra da burada Van Qoqu dəliliyin içindən sənət çıxaran bir obraz kimi çağırır, ona nəinki istinad edir, hətta onunla dialoq qurur.
Başqa bir baxış bucağı
“Dəlinin biriydi rəssamabənzər,
cığıra baxaraq ağac çəkirdi,
ağaca baxaraq cığır çək, dedim.”
Bu bəndin mərkəzində sənət və baxış bucağı, real yol və mənəvi yol qarşıdurması dayanır. Hissə-hissə analiz edək:
“Dəlinin biriydi rəssamabənzər” — Van Qoqun ruhu
Burada “dəli” və “rəssamabənzər” ifadələri sadəcə bir adamın fiziki vəziyyətini deyil, onun daxili parçalanmasını, cəmiyyət tərəfindən yanlış başa düşülməsini, amma öz içində dəhşətli dərəcədə parlaq bir görmə qabiliyyətinə sahib olmasını göstərir.
Van Qoq özü “dəlixanada” olarkən buğda tarlalarını, sərv ağaclarını çəkirdi — “dəli” olsa da, dünyanı fərqli görürdü.
Buradakı dəli rəssam isə — həyat yoluna (cığıra) baxır, amma ağac çəkir. Bu, əslində gördüyü ilə çəkdiyi arasında fərq qoymadığını göstərir. Yəni:
O, fiziki deyil, metafizik görür.
O, “yol”dan danışır, amma “ağac” çəkir.
Bu, intuisiya ilə sənət yaratmaq metaforasıdır.
“Cığıra baxaraq ağac çəkirdi” — daxili hissi vizuallaşdırmaq
Bu misra, sənətkarın ilhamı haradan aldığına dair möhtəşəm bir obrazdır:
Cığır: gündəlik həyat, təkrar yol, göz önündə olan
Ağac: canlılıq, böyümə, daxili köklər
Bu o deməkdir ki, sənətkar adi, təkrarlanan həyat səhnəsindən bir “ruh mənzərəsi” çıxarır. Cığır, bir səthdir. Ağac isə, kökləri olan bir mahiyyət.
Van Qoq da bu idi — adi təbiət mənzərələrini çəkirdi, amma onları “eşidilən şəkillərə” çevirirdi.
“Ağaca baxaraq cığır çək, dedim” — sənətə yön verilən məsləhət Təklifin, ya da etirazın təqdimi
Ya sənətçiyə yön verir: “daxilinə deyil, çölə bax, sənətkarlığını real istiqamətə yönəlt.”
Ya da ironikdir: sən “ağaca baxıb cığır çək” yəni içindəki dərinlikdən zahiri bir yol düzəlt, bu isə mənasızlıqdır.
Burada şair həm Van Qoqun sənətinə bələd olduğunu, həm də ona “təəccüblə baxdığını” göstərir. Bu da müasir insanın klassik dahiliyin qarşısında çaşqınlığını ifadə edir.
Motivin genişləndirilməsi — Yolçu və Yol
Bu bənd şeirdəki digər obrazlarla da əlaqəlidir:
Dərviş, yolçu, ağacdan asılmış adam, araba, cığır, çəkilmiş və ya silinmiş yollar
Bunların hamısı həyatın mənası, istiqaməti, daxili və xarici yol arasında ziddiyyət motivini gücləndirir. Van Qoqun burada təmsil etdiyi ruh — “öz yolunu çəkən” insandır.
Yəni başqalarının cığırla getdiyi yerdə, o cığırı özü çəkir.
Rauf Ranın poetik niyyəti nə ola bilər?
Van Qoqa açıq istinad vermir — bu, adi oxucu üçün əcaib bir dəli rəssamdır.
Amma sənətə və poeziyaya bələd biri üçün bu, “ağrıdan forma doğuran sənətkarın” obrazıdır.
Rauf Rad da sanki özünü də onunla müqayisə edir, amma fərqli yol seçir: “mən sənə dedim, ağaca baxaraq cığır çək.”
Bu isə şübhə, ikilik, qərarsızlıq və təklif kimi görünür.
Bu 3 misralıq bənd — şeirin ən fəlsəfi və intertekstual hissəsidir. Burada:
Van Qoqun ruhu dolaşır,
Sənətə yanaşma tərzləri mübahisə olunur,
Daxili və zahiri yol dilemması qurulur.
Bu bənd bir növ sənət və həyat arasındakı sərhədi sorğulayan bir "poetik manifest" kimidir. Həm şairin sənətə baxışını göstərir, həm də oxucunu bu baxışı sorğulamağa dəvət edir.
Belə, bu qədər...
